A casa de Norman Bates

PSICOSIS (Psycho) de Alfred Hitchcock (1960)

 Ben sei que Psicosis non é a mellor das películas de Alfred Hitchcock, nin para a crítica nin para min (por diante dela sempre poñerei Vértigo, Con la muerte en los talones ou La sombra de una duda, por citar só tres). Unha película que Hitchcock tivo que facer con poucos cartos, e na que se implicou moito á hora da súa explotación comercial. Velaquí o curioso tráiler que fixo para promocionala, con el como protagonista:

Na miña memoria emocional, Psicosis ocupa un lugar moi salientable. A película é de 1960 e estreouse en España despois da Semana Santa de 1961. Eu debín de vela en 1963 ou 64, non o lembro con exactitude. Foi no magnífico cine da Universidade Laboral de Xixón, e a súa proxección supuxo un acontecemento, polo menos para os da miña clase.

Aconteceu que na nosa aula había un compañeiro que era de Avilés e algunhas fins de semana ía pasalas na casa. Nunha destas estadías viu Psicosis no cine. Como era un hábil contador de historias, durante varios días estivo falándonos da película e relatándoa secuencia a secuencia, con especial énfase naquelas máis “fortes”: a do asasinato na ducha, o ataque ao detective nas escaleiras, a descuberta da nai no soto… Unha relación minuciosa do que hoxe chamariamos spoilers.

Deste xeito, cando entramos para asistir á proxección, eu xa sabía a historia que ía ver, mais non as imaxes, nin a música, nin a montaxe. Saín impresionado, é moita a forza deste filme.

Durante toda a semana, a película continuou a suscitar comentarios entre nós. Daquela aínda non sabiamos que estaba incompleta e que en España a censura levara por diante toda a secuencia inicial, con Marion (Janet Leigh) e Sam (John Gavin), o seu amante, na cama do hotel: unha secuencia clave para entender a primeira metade da película. Dis que a censura tamén retallou algúns planos da secuencia da ducha: mais que o sangue, supoño que os obsesionaba o corpo de Janet Leigh.

Psycho (Psicosis) – Alfred Hitchcock, 1960. A secuencia completa da ducha, from Cinefilis Club on Vimeo.

Non a vin enteira ata ben anos despois, primeiro en vídeo e logo xa en DVD, na versión orixinal. Hai uns días vina unha vez máis e volveume gustar moito. É certo que agora xa a vexo con outros ollos, foron moitos os textos que ao longo dos anos puiden ir lendo sobre cine, sobre Hitchcock e sobre Psicosis (como esquecer El cine según Hitchcock, o libro de conversas con François Truffaut!). Por riba, a Rede ofrece múltiples textos de interese que analizan e diseccionan a película desde diversas perspectivas, algúns deles especialmente brillantes. E sen faltar, xaora, os que a analizan desde o eido da psiquiatría, nun intento de botar algo de luz sobre as explicacións apresuradas que se nos ofrecen ao final.

Quedará alguén que, a estas alturas, aínda no vise Psicosis? Unha película complexa dentro da súa aparente sinxeleza, moi transgresora para o seu tempo, con secuencias que hoxe son clásicas e imprescindibles. A interpretación de Anthony Perkins é extraordinaria, o seu Norman Bates quédanos para sempre na memoria. Como nos queda a música crispada de Bernard Herrmann, e os arriscados movementos da cámara, e os créditos de Saul Bass, e a eficaz dosificación do misterio, e os xiros na trama que nos desconcertan.

E, xaora, a casa do outeiro, a mansión onde Norman Bates vivía coa súa nai, xa é unha icona universal. O equipo de Xerais e mais eu decidimos homenaxeala coa portada da miña novela Cartas de inverno, que tamén lle debe algunha cousa á película de Hitchcock, como é o emprego da elipse como recurso narrativo.

As reflexións do director sobre o valor da película son do meirande interese. Velaquí uns fragmentos do que lle comenta a Truffaut na entrevista citada:

Mi principal satisfacción es que la película ha actuado sobre el público, y es lo que más me interesaba. En Psycho, el argumento me importa poco, los personajes me importan poco; lo que me importa es que la unión de los trozos del film, la fotografía, la banda sonora y todo lo que es puramente técnico podían hacer gritar al público. Creo que es para nosotros una gran satisfacción utilizar el arte cinematográfico para crear una emoción de masas. Y, con Psycho, lo hemos conseguido. No es un mensaje lo que ha intrigado al público. No es una gran interpretación lo que ha conmovido al público. No era una novela de prestigio lo que ha cautivado al público. Lo que ha emocionado al público era el film puro.

 Para rematar, é bo ver o programa que “Días de Cine” (na 2 de TVE) lle dedicou á película con motivo do 50 aniversario da súa estrea en España:



Fantasmas en Comala

PEDRO PÁRAMO, de Juan Rulfo (1955)

Lin esta novela no ano 1973, cando a editorial Planeta publicou unha edición que contiña os dous grandes libros do mexicano Juan Rulfo: Pedro Páramo e El llano en llamas. Era unha edición económica, algo esencial naquel ano da miña vida, e non había prólogo nin nota ningunha que achegase algunha información sobre o texto. Así que a miña lectura foi como a da experiencia que García Márquez contou logo nun brillante texto sobre Rulfo:

En ésas estaba, cuando Álvaro Mutis subió a grandes zancadas los siete pisos de mi casa con un paquete de libros, separó del montón el más pequeño y corto, y me dijo muerto de risa: ”Lea esa vaina, carajo, para que aprenda”; era Pedro Páramo. Aquella noche no pude dormir mientras no terminé la segunda lectura; nunca, desde la noche tremenda en que leí “La metamorfosis” de Kafka, en una lúgubre pensión de estudiantes de Bogotá, casi 10 años atrás, había sufrido una conmoción semejante. Al día siguiente leí El llano en llamas y el asombro permaneció intacto; mucho después, en la antesala de un consultorio, encontré una revista médica con otra obra maestra desbalagada: La herencia de Matilde Arcángel; el resto de aquel año no pude leer a ningún otro autor, porque todos me parecían menores.

Eu xa tiña algunha información sobre Juan Rulfo, xaora, pois aparecía citado sempre entre os precursores do boom latinoamericano, que daquela estaba nos seus anos mellores (mais non sabía nada da súa faceta de fotógrafo). Cien años de soledad (que lin en 1970 en Barcelona, na primeira edición da Editorial Sudamericana, grazas as mans amigas de XGG) ou La ciudad y los perros deixáranme entusiasmado, mais non había nelas a complexidade e a fondura que posuía a novela de Juan Rulfo. Que tamén me esixiu máis dunha lectura, malia a súa aparente sinxeleza.

 Que hai en Pedro Páramo?

Para comezar, o mesmo que n’A Metamorfose, hai unhas liñas iniciais irresistibles, desas que nos anuncian que entramos nunha obra maior:

Vine a Comala porque me dijeron que acá vivía mi padre, un tal Pedro Páramo. Mi madre me lo dijo. Y yo le prometí que vendría a verlo en cuanto ella muriera. Le apreté sus manos en señal de que lo haría; pues ella estaba por morirse y yo en plan de prometerlo todo.

O que segue é unha narración de argumento aparentemente sinxelo: Juan Preciado, o protagonista e narrador, obedece o mandato da súa nai e viaxa a Comala, unha vila do México rural. Atopa a vila case deshabitada, tan só encontra algunhas persoas que saben da súa chegada e que lle dan as primeiras informacións sobre Pedro Páramo (o cacique da bisbarra, nos tempos en que a vila era próspera). Naquela soidade, axiña comeza a escoitar murmurios (Los murmullos foi o título que Rulfo pensou para a novela), voces que dun xeito desordenado lle van achegando noticias da súa nai, de Pedro Páramo e doutras persoas que viviron naquel tempo.

Non debo contar máis, sería estragarlles a lectura a quen teñan a fortuna de non coñecer aínda este libro: a miña recomendación é que o lean sen moita información previa.

Do que si debo falar é da súa estrutura, o maior achado do libro. A novela consta de setenta fragmentos de desigual extensión, setenta anacos que non seguen unha orde cronolóxica. A persoa que le Pedro Páramo debe reordenalos coma nun crebacabezas ata completar o cadro de conxunto. Unha actividade apaixonante, dou fe.

Para un galego coma min, que fun neno nos anos cincuenta, cando Rulfo o escribía, o libro posúe un engado que o fai máis fascinante: na Galicia da época, as ánimas tiñan unha intensa presenza na vida das persoas. A vida e a morte coma un territorio continuo onde as fronteiras eran febles e doadas de traspasar. Coma en Comala, os fantasmas tamén camiñaban de par de nós.

 Pedro Páramo na Rede

Buscando os enlaces máis axeitados para este post, batín coa inmensa riqueza da Rede. Hai múltiples textos que analizan e comentan a novela (mesmo encontrei un onde se analiza a novela aplicándolle a teoría dos rizomas de Gilles Deleuze). Podemos ler o libro enteiro (cun moi bo prólogo de Jorge Volpi), escoitar algúns anacos na voz do autor ou mesmo escoitalo en forma de radionovela ou de audiolibro.

Con todo, hai un de grande interese para calquera galego: o que nos leva á película que Carlos Velo fixo en 1966 sobre a novela do seu amigo Rulfo, unha empresa que parece case imposible, pois non é nada doado traducir Pedro Páramo á linguaxe cinematográfica.  Carlos Velo! Unha das grandes figuras da cultura galega do século XX, cineasta de alto interese (moito me impresionaron algúns dos seus documentais). Exiliado en México, foi un dos promotores da mítica revista Vieiros, da que tomou o nome o primeiro portal galego que houbo en Internet. Carlos Velo, o realizador do documental Galicia no ano 1935, antes de que a sublevación militar o obrigase a se exiliar. Que familiares lle tiñan que resultar as ánimas de Rulfo, os fantasmas de Comala!

Velaquí Pedro Páramo, a película de Carlos Velo (1966)


«Popotitos»: cancións para un tempo gris

Popotitos, de Los Teen Tops (1960)

Debeu de ser polo ano 1963. Eu estaba interno na Universidade Laboral de Xixón e, como xa contei máis veces, a un bo grupo de compañeiros gustábanos moito a música dos grupos musicais que comezaban a saír; en realidade, calquera conxunto que usase guitarras eléctricas: The Shadows, The Sputniks ou os cantantes de rock and roll que comezaban a chegar dos EE. UU., desde Elvis Presley a Chubby Checker, pasando por Little Richard ou Jerry Lee Lewis. E, xaora, The Beatles, que supuxeron unha revolución que xa lembrarei máis adiante.

A carón de todos eses grupos que cantaban en inglés, tamén había algúns españois que iniciaban a súa andaina. E axiña comezaron a escoitarse na radio as cancións dun conxunto mexicano que non tardou en se converter nun dos nosos favoritos: Los Teen Tops. Daquela tiñan como cantante a Enrique Guzmán, que logo abandonaría o grupo e faría unha longa carreira en solitario.

O que facían os Teen Tops, principalmente, eran versións en castelán dos grandes éxitos do rock and roll: Rock de la Cárcel (Jailhouse rock de Elvis Presley), Confidente de Secundaria (High School Confidential de Jerry Lee Lewis), La Plaga (Good Golly Miss Molly, de Little Richard…

Non preciso dicir que tiveron éxito inmediato entre nós. E, aínda que tamén nos encantaba Presumida, o seu gran hit, con diferenza, foi a canción Popotitos. Un tema que se popularizou aínda máis cando Mike Ríos (así se chamaba daquela Miguel Ríos) a gravou nun dos seus primeiros EP.

Máis tarde, ben máis tarde, souben que Popotitos tamén era unha versión doutro gran éxito do rock and roll: Bony Moronie (1957), un tema que fixera popular Larry Williams.

En España, moitos dos grupos que nacían daquela incorporaron Popotitos ao seu repertorio. E foi unha sorpresa magnífica atopala no LP  Rock ‘n’ Roll que John Lennon gravou con temas clásicos en 1975.

Co paso dos anos, confirmei o que xa sospeitabamos daquela: as letras das versións en castelán diferían moito das orixinais en inglés. As abondosas referencias sexuais e os xogos de palabras relacionados co sexo non tiñan cabida nas versións en castelán. Deste xeito, o potencial de subversión dos costumes que tivo o rock and roll quedaba anulado por unhas letras que podían pasar a censura máis rigorosa.

Mais o poder evocador das cancións é moi grande. Aínda hoxe, cando escoito no Spotify o Popotitos dos Teen Tops algo se me remexe por dentro e por uns minutos volvo entusiasmarme cunha canción que nos alegrou a vida naqueles tempos grises da España dos primeiros anos sesenta.

Para rematar: moitos anos despois, Miguel Ríos e Enrique Guzmán puideron cantar xuntos o gran éxito da súa mocidade. Velaquí:

 

(Na imaxe principal, Elvis Presley nun dos concertos dos primeiros anos sesenta)

Amor e represión en Praga

Jonas Fink. 1/ La infancia
Jonas Fink. 2/ La adolescencia
Jonas Fink. 3/ La juventud
(Álbums de Vittorio Giardino. Norma Editorial, 1995, 1997, 1999)

Lin os primeiros capítulos de Jonas Fink, o personaxe creado por Vittorio Giardino, aló polo ano 1992, na última etapa da revista CIMOC. Eran os tempos en que moitas obras se publicaban primeiro seriadas en revista e logo, uns meses más tarde, en forma de álbum (coma tal, iso foi o que sucedeu con Trazo de xiz, o extraordinario álbum de Miguelanxo Prado).

Despois perdinlle a pista ao personaxe e non o recuperei ata hai algúns anos, cando merquei os tres álbums editados por Norma. Hai algúns meses vinme na necesidade de relelos, para un traballo particular, e confeso que me pareceron aínda mellores do que lembraba. Uns álbums excelentes, que merecen unha edición integral, como a que hai pouco se fixo con outra das mellores creación de Giardino, a serie ¡No pasarán!, sobre a guerra civil española.

 

Que nos conta Jonas Fink?

Estamos en Praga, nos anos cincuenta. Daquela, o goberno de Checoslovaquia era un satélite da URSS. O mesmo ca os outros países que quedaron baixo o seu control logo da Segunda Guerra Mundial e dos Acordos de Yalta, tiña un réxime político similar ao soviético.

Cando comeza a historia, Jonas Fink é un neno duns once anos, fillo único; o seu pai é médico, de ascendencia xudea, e a familia vive cunha certa comodidade.

Unha madrugada a policía entra na casa e leva detido ao doutor Fink, que acabará no cárcere acusado de ser un burgués reaccionario, contrario aos intereses da clase obreira.

A nai de Jonas vese na necesidade de vender os efectos de valor que posuían. A veciñanza failles o baleiro. Na escola, malia as súas boas notas, ao neno non lle permiten continuar os estudos, por ser fillo dunha persoa que non comparte os valores do réxime.

Ao facer 13 anos, Jonas comeza a traballar. O seu primeiro emprego é como aprendiz nunha empresa de construción. Meses despois, o señor Pinkel, un libreiro que coñecía ao seu pai, ofrécelle o posto de dependente na librería que posúa. Jonas, un lector voraz, acepta encantado o seu novo emprego.

Un día entra no establecemento un grupo de estudantes, entre os que está o seu mellor amigo da infancia, que lle suxire unirse a un grupo formado por varios mozos universitarios. Jonas acepta, sobre todo porque no grupo está Tatiana, unha moza rusa da que se namora desde o primeiro momento. E aquí detéñome, que non está ben estragarlles a lectura a quen teñan a fortuna de non coñecer aínda estes álbums.

A vida na Praga comunista

Non son poucos os libros e películas que nos falan da situación opresiva e da represión sufrida por quen non compartían o ideario político dos países comunistas europeos. Checoslovaquia non foi unha excepción. Tras un breve intento de goberno pluralista, en 1948 o Partido Comunista Checo dirixiu unha ocupación do goberno que conduciu a un réxime semellante ao da URSS. Unha ditadura comunista, aínda que formalmente se definise como “democracia popular”.

Só a finais dos sesenta, coa chegada ao poder de Alexandre Dubcek, se intentou crear un auténtico socialismo democrático. A que se chamou a “Primavera de Praga” rematou pola forza o 20 de agosto de 1968, cando as tropas do Pacto de Varsovia ocuparon Praga cos seus tanques e forzaron a substitución do goberno.

Vittorio Giardino nárranos a historia de Jonas ao longo de sete anos, así como a das persoas coas que se relaciona: os seus pais, algúns amigos, o profesor da escola, o fontaneiro que o acolle, o dono da libraría, o grupo de mozos no que Jonas se integra; e Tatiana, a moza rusa da que namora sen remedio.

A gran virtude desta narración reside en que, a través destas vidas, cóntasenos tamén a historia social da Praga daqueles anos. O control ideolóxico sobre a poboación, o medo a expresar as ideas propias, a represión sobre os disidentes, os libros prohibidos, a rede clandestina que traduce e distribúe exemplares manuscritos dalgúns libros relevantes, así como a vixilancia e a delación, tan semellantes á que nos mostran películas como A vida dos outros.

Algunhas secuencias son antolóxicas, como a asemblea dos membros do partido tras coñecerse as revelacións de Kruschev sobre Stalin en 1956, ou a reunión do grupo de estudantes no medio dun campo nevado.

 

A arte de Vittorio Giardino

Vittorio Giardino é un autor que poderiamos adscribir á chamada “liña clara”, propia da escola franco belga, da que Hergé, o creador de Tintín, é o seu representante canónico. O de Giardino é un debuxo realista, amplamente documentado, onde os ambientes e o vestiario cumpren tamén unha importante función narrativa. Nunha interesantísima entrevista do ano 2009, explica o sentido do seu traballo cunha claridade admirable:

As miñas páxinas están construídas sobre todo desde un punto de vista narrativo. Por exemplo, coido máis a primeira e a última viñeta dunha prancha porque cando se pasa a páxina é coma se houbese unha pausa na lectura, como o fundido no cine. É evidente que hai tamén un mínimo de construción gráfica, pero o meu obxectivo principal non é facer páxinas fermosas, senón eficaces. (…)

Unha vez ben identificados que momentos das escenas vou mostrar, vén unha segunda fase de elaboración: decidir onde poñer o obxectivo da cámara (…). Eu non empezo dividindo a páxina rectangular en cadriños que me parezan bonitos e que despois encho, senón que fago xustamente ao revés: parto sempre das escenas e despois vexo o modo de facelas encaixar na páxina final. (…)

Unha banda deseñada, pola súa propia natureza, non pode centrarse demasiado nas palabras, non se pode permitir grandes descricións ou grandes monólogos interiores que tanto abundan na literatura e, polo tanto, ten que acadar resultados análogos con outros medios. Un destes medios é o coidado dos detalles.

En resumo: Jonas Fink é un deses cómics que engrandecen o xénero e contribúen a desfacer os prexuízos que aínda pesan na recepción deste medio narrativo. Unha mostra magnífica do chamado “cómic de autor”, que abraia polo engado da historia e polas efectivas  ilustracións. Un agasallo para calquera! E, xaora, un título imprescindible en toda biblioteca de Secundaria.

(Todas as ilustracións, incluída a principal, pertencen aos álbums de Jonas Fink)

Ríos de palabras

(A fotografía principal desta entrada é da autoría de Manuel Vicente)

23 de abril: Día Mundial do Libro

O vindeiro 23 de abril celebramos o Día Internacional do Libro e dos Dereitos de Autor, unha data que non podía ficar ignorada nun blog que se chama «Un lector». O título desta anotación, «Ríos de palabras», sae da miña concepción dos libros: ríos de palabras que nos cambian a vida e nos implican na transformación do mundo.

Desta vez, máis que elaborar un texto novo, vou recorrer a dous textos de escritores que admiro e a un anaco doutro que escribín hai algún tempo. O primeiro é un poema de Jorge Luis Borges:

UN LIBRO
Apenas una cosa
entre las cosas
pero también un arma. Fue forjada
en Inglaterra, en 1604,
Y la cargaron con un sueño. Encierra
sonido y furia y noche y escarlata.
Mi palma la sopesa. Quién diría
que contiene el infierno: las barbadas
brujas que son las parcas, los puñales
que ejecutan las leyes de la sombra,
el aire delicado del castillo
que te verá morir, la delicada
mano capaz de ensangrentar los mares,
la espada y el clamor de la batalla.

Ese tumulto silencioso duerme
en el ámbito de uno de los libros
del tranquilo anaquel. Duerme y espera.

O segundo texto, malia non estar dedicado esplicitamente aos libros, é unha afervoada homenaxe ao engado das narracións. Trátase dun dos poemas que Álvaro Cunqueiro dedicou ao irlandés Lord Dunsany, un escritor que moito admiraba:

LORD DUNSANY / EPITAFIO
–Bos días, decíanlle as fadas
que dormen da outra banda do mar.
Boas noites!, decíanlle as fantasmas
que despertan cando canta a curuxa.
E no camiño de Carcasona saudábano
os que endexamais chegarían acolá.
Soñou todas as cousas invisible
e no que toca ao home, veu indiferente
pasar aos que non se lle asemellaban…
E cando lle chegou a hora, soñando estaba
un país onde chovían bolboretas
para que se fixese a luz. E a luz foi feita.
Agora el mesmo, na sombra perdido,
fada é, e fantasma e vagabundo
por quen aprender a guiarse as estrelas.

Como remate, copio aquí un anaco do texto que escribín en 2008 para a celebración do Día das Bibliotecas, «Onde hai unha biblioteca hai unha luz», que se publicou nun cartel ilustrado marabillosamente por Xosé Cobas:

ABRE OS LIBROS e mergúllate na auga da vida que abrolla irreprimible desde as súas páxinas. Déixate arrastrar pola fervenza de voces, de linguas, de recendos, de paisaxes. Non esquezas nunca o abraio que experimentamos nos anos da infancia, cando se nos revela a dimensión máxica que teñen as palabras e descubrimos que as páxinas dos libros poden conter o mundo enteiro.

Como as labregas que se afanan na rebusca de espigas entre os regos despois da ceifa, tamén os escritores recollen as palabras unha a unha e elaboran con elas o humilde pan dos seus textos. Deste xeito fan que cheguen ata nós, sempre novas e sempre sorprendentes, pois os libros posúen a insólita capacidade de revivir e reinventarse en cada nova lectura.

Todas as persoas necesitamos as historias, os soños, as palabras, talvez sexa unha característica inscrita no ADN da humanidade. Necesitámolas coma o comer, como beber auga, xaora que si. Para entendermos o mundo e para entendernos a nós mesmos, para soñar outros destinos, para loar os dons que a vida nos dá. Sabemos que non poderiamos vivir sen o alento da imaxinación e da creatividade, sen as palabras que expresan a variedade e a beleza dos nosos desexos e dos nosos sentimentos.

Por todo iso, abramos os libros. Eles conteñen os soños, as paixóns, os medos, os amores, as risas. Nas súas paxinas habita a inmensa variedade de sentimentos e experiencias da humanidade, das persoas que viven agora en calquera lugar do mundo e das que desapareceron hai moitos anos.