1816: O “ano sen verán”

(Fotograma do filme Remando al viento (1987), de Gonzalo Suárez)

A semente d’A neve interminable

No pasado mes de abril publiquei unha nova novela, A neve interminable, onde se fai referencia á famosa reunión de Lord Byron e os seus invitados en Xenebra, á beira do lago Leman, no frustrado verán de 1816. E digo frustrado porque 1816 quedou marcado na historia como “O ano sen verán”.

Xa son varias as persoas que me preguntaron por este feito insólito. E, como foi a semente que fixo agromar o libro, pareceume interesante contar o que sei del nesta entrada do blog. Calquera persoa que lea este texto, axiña entenderá por que o considero a semente que me levou a escribir o libro.

A erupción do volcán Tambora

En abril do ano 1815, o volcán Tambora, situado nunha das illas de Indonesia, entrou en erupción. Unha erupción extremadamente violenta, din que a máis grande da historia. O desastre provocou máis de cincuenta mil mortos, contando só os dos días seguintes á erupción. Esta foi tan forte, que as cinsas e partículas expulsadas polo volcán chegaron á estratosfera; as máis pesadas foron caendo ao chan, mais as finas permaneceron alí durante anos.

O vento espallounas arredor do mundo, de tal xeito que formaron unha capa que dificultaba a chegada á Terra dos raios do sol. Coincidiu, ademais, que naquel ano houbo unha serie de anomalías nas manchas solares, que contribuíron a esta diminución de luz e calor.

Isto notouse máis no hemisferio norte, sobre todo ao longo do ano 1816. O frío permanente e a diminución da luz solar fixeron que se perdesen as colleitas ou que fosen moi pobres e fóra de tempo. As cidades ficaron desabastecidas, o que provocou a fame, as enfermidades (algunhas, contaxiosas) e moitas mortes en toda Europa. Aquel foi o chamado «Ano sen verán».


1816: El año sin verano (La pequeña Edad de Hielo)

A reunión de Xenebra

Lord Byron, o poeta romántico, decidira descansar aquel verán en Suíza, motivo polo cal alugou a Vila Diodati, unha mansión magnífica á beira do lago Leman, onde residía co doutor John Polidori, o seu médico persoal.

Byron tiña unha boa amizade co poeta Percy B. Shelley, que daquela xa vivía con Mary Godwin, a quen logo coñeceriamos como Mary Shelley. Vivían xuntos desde que Mary tiña 17 anos, unha relación que escandalizou á sociedade londiniense, non só pola idade dela senón tamén polo feito de estar Shelley casado con outra muller.

Mary era filla dunha famosa feminista inglesa, Mary Wollstonecraft, a autora do libro Vindicación dos dereitos da muller (1792), que finou días despois de dar a luz a Mary, e do filósofo Samuel Godwin. Lord Byron invitou a Shelley e a Mary a pasar uns días de descanso na casa que alugara. E alá foi a parella, acompañada por Claire Clairmont, unha media irmá de Mary.

Ningún dos cinco residentes en Vila Diodati sabían nada da erupción do Tambora e das consecuencias climáticas que provocaría. O “ano sen verán” manifestouse en Suíza especialmente chuvioso e neboento, eran continuos os temporais de auga e neve. Tanto, que os cinco amigos viron frustrados os seus plans de gozar da natureza e nos lles quedou outra que pasar moitas xornadas recluídos na casa.

Hai unha película de 1987, Remando al viento, dirixida por Gonzalo Suárez, en que se recrean os días que estes escritores pasaron xuntos en Suíza. Evidénciase o mal tempo durante a súa estadía, aínda que o tema principal é o da creación literaria e as relacións da obra co seu creador. Velaquí o tráiler da película:

A noite do 19 de xuño

Esa noite, o grupo pasou boa parte da noite lendo en voz alta un libro de contos de fantasmas, editado en Alemaña e traducido ao francés. Nunha das narracións, un grupo de viaxeiros mataban o tempo contándose uns a outros experiencias fantasmais que experimentaran. E foi entón cando Lord Byron lles fixo aos seus acompañantes unha proposta semellante: escribir cadanseu relato de medo, a ver quen conseguía crear o máis terrorífico.

Shelley escribiu unha experiencia que tivera na súa mocidade e Byron comezou o que logo sería o poema Darkness. O doutor Polidori escribiu The Vampyre, un relato considerado o precedente inmediato do Drácula que anos despois crearía Bram Stoker. E Mary Shelley?

O nacemento de Frankestein ou o moderno Prometeo

Mary Shelley non foi capaz de escribir nada de xeito inmediato. Mais, algúns días despois, tivo un pesadelo que a deixou moi impresionada. Un pesadelo relacionado cunha conversa que o grupo mantivera arredor do principio da vida e a posibilidade científica de galvanizar un cadáver fabricado con partes humanas. Ese foi o xerme de Frankestein ou o moderno Prometeo, unha novela gótica que se considera un dos piares da ciencia ficción; unha novela que, malia a súa brevidade, admite múltiples lecturas.

A autora foina escribindo nos meses posteriores, e o libro publicouse no ano 1818. Tivo moita relevancia e sucedéronse as edicións. No ano 1831, Mary Shelley reescribiuna e completouna cun prólogo en que rememora aqueles días en que tivo a idea. Como ela escribe, tentou crear

«unha historia que falase dos misteriosos temores da natureza e que espertase o máis intenso dos terrores, unha historia que crease no lector medo a ollar ao seu redor, que xease o sangue e acelerase os latexos do corazón.»

 
(Secuencia da película na que Mary Shelley lle conta a Lord Byron a existencia da criatura que creou)

Darkness, o poema de Lord Byron

O poema que lord Byron rematou en xullo daquel 1816, Darkness, está fortemente influído polas circunstancias climáticas que viviu naqueles meses. É “unha especie de oda apocalíptica do derradeiro home vivo tras unha catástrofe climática global”.

Neste século XXI, cando os perigos do cambio climático causado pola actividade industrial, polo uso dos combustibles fósiles e pola destrución dos recursos naturais, son cada vez máis reais, impresiona ler a visión que Byron nos transmite. Aquí podemos ler (ou escoitar) a versión orixinal. Aquí, unha tradución ao castelán.

Máis arriba falamos da película Remando al viento. Pois ben, os seus títulos de crédito inícianse precisamente cos primeiros versos de Darkness:

“Aquí Radio España Independiente, Estación Pirenaica”

(Na imaxe, en Bucarest, o equipo que facía as emisións da Radio Pirenaica)

Hoxe, 13 de febreiro, celébrase o Día Mundial da Radio. Para as persoas da miña xeración, a radio foi un medio importantísimo, nuns tempos nos que aínda non había televisión. A través dela chegaba a música, os seriais (como esquecer “El Supermán”, “Jim Phoscao” ou “Una princesa de Marte”!) e os programas “de variedades”. E tamén “o Parte” (“parte diario hablado para España de Radio Nacional”), o espazo das noticias, que se transmitía obrigatoriamente a través de todas as emisoras, pois estas tiñan prohibido elaborar os seus propios espazos de noticias, un monopolio da Ditadura.  De querer escoitar unha información alternativa, o camiño era ter acceso aos espazos para España da BBC ou de Radio París Internacional. Ou, sobre todo, sintonizar polas noites as emisións de Radio España Independiente, Estación Pirenaica, “la única emisora sin censura de Franco”. Sempre ás agachadas, coa precaución de que ningún veciño se decatase, pois estaba prohibido sintonizala. O que se escoitaba ao inicio era isto:

… o PCE contou cun instrumento propagandístico de primeira orde, Radio España Independiente, unha poderosa emisora radiofónica primeiro instalada na URSS, despois en Checoslovaquia e finalmente en Rumanía, desde onde transmitía nas diversas linguas do Estado. Hoxe non é posible cuantificar o número de persoas que en España escoitaba “A Pirenaica. A única emisora de radio sen censura de Franco”, como era familiarmente coñecida –sintonizala era xa un delicto de seu e podía levar ao cárcere a quen o fixese–, mais a súa influencia foi importante.
(Nicolás Sartorius / Javier Alfaya: La memoria insumisa)

A Radio Pirenaica estivo activa entre 1941 e 1977. Aínda que o goberno de Franco, con material facilitado polos EEUU, instalou un potente sistema para interferir as frecuencias en que emitía (o que explica as dificultades para escoitala con nitidez), o certo é que non conseguiu que a xente máis concienciada deixase de seguila.
Malia o seu afastamento xeográfico, os redactores da Pirenaica estaban ao tanto do que ocorría realmente en España, pois chegábanlles moitísimas cartas desde diferentes lugares do país, cartas de persoas anónimas que escribían para informar dos máis diversos sucesos. Unha selección destas cartas apareceu publicada hai pouco, Las cartas de la Pirenaica, cun estudo teórico de moito interese.

Neste enlace podemos ver un completo e interesante documental sobre a historia da Pirenaica, “Radio Pirenaica. La historia de una radio clandestina“, emitido na TVE-2.

Un dos redactores da Pirenaica foi Jordi Solé Tura, militante do PSUC e unha das persoas que elaborou a Constitución de 1978. Cando xa estaba enfermo de Alzheimer, o seu fillo Albert realizou un documental, Bucarest. La memoria perdida, que a min me pareceu apaixonante e que se pode ver completo na Rede.

 

O Xesús Cristo de Pasolini

O evanxeo segundo Mateo (1964), de Pier Paolo Pasolini

Esta película do ano 1964 volveu ser noticia hai uns días. Esta volta á actualidade debeuse a que L’Observatore Romano, o xornal que recolle o pensamento do Vaticano, publicou un artigo onde se afirmaba que o filme de Pasolini era, de todos cantos se levan filmado, o que mellor reflectía a vida e a obra de Xesús Cristo.

Está ben que o Vaticano o recoñeza con cincuenta anos de atraso. Moitas persoas da miña xeración non tivemos dúbida ningunha des que vimos o filme por primeira vez. No meu caso, foi no cine da Universidade Laboral de Xixón, aló por 1965 ou 1966. Impresionáronme aquelas imaxes en intenso branco e negro, o ton de crónica adoptado por Pasolini, a sensación de verosimilitude que transmitían as secuencias e, especialmente, a interpretación de Enrique Irazoqui. Un filme que veño de revisar e que segue parecéndome extraordinario, coma outras alfaias que hai na longa filmografía de Pasolini.

O evanxeo segundo Mateo (en España chamouse El evangelio según San Mateo) é unha das películas máis interesantes do director Pier Paolo Pasolini. No seu momento (1964), motivou moitas discusións, dada a personalidade de Pasolini. Que un comunista ateo decidise rodar unha película que segue literalmente un dos catro evanxeos canónicos era algo insólito na Italia dos anos sesenta. O filme, non por casualidade, está dedicado ao papa Xoán XXIII, o promotor do Concilio Vaticano II, que pretendeu facer cambios radicais na Igrexa Católica. Como lemos aquí,

Pasolini derruba a fastosidade do cine bíblico, manténdose nunha austeridade case ascética (cun reparto de actores non profesionais e localizacións en Matera, unha árida rexión ao sur de Italia), para centrarse nas ensinanzas de Xesús, o seu protagonista, encarnado polo estudante español Enrique Irazoqui.

Neste vídeo, pódese ver unha montaxe das secuencias en que Xesús transmite a súa mensaxe, comezando polo chamado Sermón da Montaña:

Pasolini recorreu a actores non profesionais (Enrique Irazoqui era un estudante español, membro dun partido revolucionario). A imaxe de Cristo que ofrece está nas antípodas do cine bíblico. E non pasan os anos por este filme, que conta cunha excepcional fotografía en branco e negro, e cunha banda sonora onde os silencios son tan importantes coma as músicas seleccionadas.

Velaquí outra breve secuencia que recrea unha das pasaxes máis coñecidas do Evanxeo: “É máis doado que un camelo pase polo ollo dunha agulla…”:

Unha película á que paga a pena volver. Ou vela por vez primeira, aquelas persoas que non tiveron oportunidade no seu día.

 

Lembranza de The Mamas & The Papas

Na foto, os membros de The Mamas & The Papas.
De esquerda a dereita, Denny Doherty, Cass Elliot, Michelle Phillips e John Phillips,
o líder do grupo e compositor de moitas das cancións.

Creo que foi no ano 1966 cando escoitei por vez primeira, a través da radio, as dúas cancións coas que The Mamas & The Papas se deron a coñecer en España. A finais do verán dese mesmo ano puiden mercar o single que as contiña: Monday, Monday e California dreamin’. A esas alturas, Monday, Monday xa soaba en múltiples emisoras, pois foi unha canción que se fixo moi popular.

Desde aquel primeiro disco, quedaron engadidos ao meu listado de grupos preferidos. Estaban encadrados no que se deu en chamar o folk-rock, a carón doutros grupos e cantantes que tiñan como centro a cidade de Los Ángeles (The Byrds, Scott McKenzie, The Young Rascals…), onde xa estaban consolidados outros grupos importantes como The Beach Boys. A The Mamas & The Papas asocióuselles co movemento hippie, que naceu por aqueles anos.

Foi un grupo que non durou moito. Gravaron o primeiro disco en 1965 e o derradeiro, en 1968. Logo cada un seguiu a súa carreira en solitario. Mais deixáronnos cancións memorables, como as dúas do primeiro single e outras como este fermosísimo “Dedicated to the one I love“, onde brilla especialmente a súa mestría nas harmonías vocais.

Velaquí a canción “Monday, Monday”, nunha actuación en directo de The Mamas & The Papas:

Esta é outra versión da mesma canción, gravada en directo no Festival de Monterey (California), en xuño de 1967. Ten a peculiaridade de que, ao primeiro, os membros do grupo vanse presentando ao público.

Neste derradeiro vídeo, The Mamas & The Papas cantan “California Dreamin'”, tamén en directo, en Los Angeles, California (decembro de 1965). A revista Rolling Stones cualificouna como unha das mellores 500 cancións da historia.

Non preciso dicir que, malia a súa desaparición, quedaron os seus discos. Unha ampla recompilación do seu traballo aínda se escoita ben de veces na miña casa. Seguro que pasa o mesmo nas de tantas persoas que viviron aqueles anos finais da década dos sesenta.

 

“En Navidad, siente a un pobre en su mesa”

PLÁCIDO (1962) de Luis García Berlanga 

…De Berlanga e de Rafael Azcona, habería que engadir, sobre todo porque este filme marcou o inicio da colaboración entre os dous mestres do humor negro que son Berlanga e Azcona.

Vin Plácido por vez primeira nalgún dos domingos do curso 1963-64. Era o meu segundo ano como interno na Universidade Laboral de Xixón, todos os domingos había sesión de cine no magnífico salón de actos da Uni. Eu tiña daquela 15 anos e lembro ben a proxección, pois é unha desas películas que deixan pegada. Non tanta como se a vemos agora, porque o marco social que Berlanga presenta en Plácido daquela aínda era moi semellante ao que se podía ver en calquera pequena cidade española.

A inesperada actualidade de Plácido

Non hai día en que nos xornais, radios, televisións e redes sociais non atopemos algunha noticia sobre a escandalosa desigualdade económica que padecemos en España, incrementada de xeito acelerado desde o inicio diso que os medios chaman crise. Unha maneira fina de nomear o que non é máis que un roubo xeneralizado ás clases medias e baixas por parte das “elites extractivas”.

Entre as cifras de desemprego, de desafiuzamentos, de fame e de pobreza, vemos que a fenda social non fai máis que aumentar (Coma tal, as vinte persoas máis ricas de España teñen tanta riqueza como o os ingresos do 20% máis pobre).
Pois ben: pode resultar insólito, pero esta película de 1961 recolle de xeito admirable a España de ricos e pobres, a España onde uns loitan por sobrevivir e outros nadan na abundancia.

O panorama que nos ofrece Plácido é o da España de 1961. Para as persoas mozas, direi que non hai esaxeración na película; as cousas eran así, aínda que agora nos poidan parecer incribles. Era a España franquista, coas clases sociais ferreamente marcadas.

O mundo de Plácido

A acción transcorre nun único día, o Nadal dalgún ano dos primeiros sesenta, nunha pequena cidade provinciana. A unha asociación benéfica de damas da “boa sociedade” ocórreselle a idea de conseguir que todas as familias dun certo nivel económico inviten un pobre para cear con eles. Siente un pobre a su mesa, un slogan que fixo fortuna.

Para darlle un toque de glamour ao evento, invitan a un conxunto de artistas de Madrid para que, logo dunha subhasta antolóxica, acepten participar tamén en ceas tan peculiares.

No medio desta barafunda están Plácido e a súa familia (a muller é a encargada duns váteres públicos). Plácido acaba de mercar un motocarro a prazos e ten que pagar a primeira letra nese día de Noiteboa. Os do tinglado benéfico alúganlle o motocarro para integralo no desfile que organizan desde a estación do tren ata o salón principal do teatro, onde se procederá ao reparto de pobres e ao sorteo dos artistas.

Esta é a situación de partida, e non debo contar máis. É probable que haxa xente moza que non coñeza esta película. Un descoñecemento  que deberan remediar canto antes, pois Plácido, xunto coa posterior El verdugo, son, na opinión de moita xente, as dúas obras cumes desa parella extraordinaria que formaron Berlanga e Azcona.

Un filme inesquecible

Desde unha perspectiva formal, Plácido supuxo a consolidación do emprego do plano-secuencia por parte de Berlanga, que logo sería unha das marcas definitorias do seu estilo. Neste caso, co mérito engadido da participación dun gran número de actores, como na delirante secuencia do casorio do pobre agonizante.

Tamén chamaron a atención os títulos de crédito, que lembraban o mundo de La Codorniz e que, anos despois, tamén vimos reflectidos en Hermano Lobo.

Plácido foi nominada ao Oscar á mellor película estranxeira e tamén á Palma de Ouro en Cannes. É un filme que, mediante o emprego dun humor corrosivo, afonda nas miserias e amarguras da España do franquismo, no esperpento das clases sociais acomodadas, ata chegar a un dos finais máis amargos que se poden ver. Unha alfaia!

O final de Plácido:

 

 E para rematar…

1. Un documental sobre García Berlanga:

 

2. “El sueño de la maestra”, unha curtamentraxe de Luis García Berlanga:


El Sueño De La Maestra de Luis García Berlanga por hamletprimero