La balada del mar salado (Una ballata del mare salato), de Hugo Pratt

Un pouco de arqueoloxía.

En 1977, cando Franco levaba morto pouco máis dun ano, naceu en España unha revista de cómics que poderiamos asemellar a unha fiestra que se abre e deixa entrar ríos de aire novo nun cuarto co aire viciado por máis de corenta anos de enclaustramento.

A revista chamábase TOTEM, e foi a primeira dunha amplísima nómina que nos agasallou cuns anos de festa continua aos amantes da narrativa debuxada. Así, de memoria, un lembra Blue Jeans, Cómix Internacional, 1984, Cimoc, Cairo, El Víbora, Metal Hurlant, Rambla, Vértigo… En anos anteriores houbera outras, como Star (un precedente de El Víbora) ou El Globo (que editaba Luis Gasca), pero non callaron por naceren antes de tempo.

TOTEM, como a maioría destas revistas, nutríase do abondoso material que, en anos anteriores, se publicara en Francia, Gran Bretaña, Italia, EE. UU e Arxentina, principalmente. Eran obras que estaban sen traducir, o máis seguro é que por problemas de censura, e que nos chegaron coma nunha marabillosa fervenza de creatividade.

Descubrindo a Corto Maltés

No primeiro número de TOTEM, ademais de episodios do Arzack de Moebius ou da Valentina de Guido Crepax, estaba a historia que supuxo a miña descuberta de Corto Maltés: “Samba con Tiro-fijo”, unha creación do veneciano Hugo Pratt. Fascinación, orixinalidade, engado… era imposible non entusiasmarse ante aquel personaxe que se nos presentaba xa solidamente construído e que vivía unhas aventuras poliédricas, moi afastadas das que estabamos afeitos. E, xaora, cun debuxo en branco e negro que abraiaba pola súa técnica e pola súa eficacia expresiva.

En números sucesivos, puiden ir lendo outras das historias curtas de Corto Maltés. O personaxe do mariñeiro anarquista e romántico, sempre do lado dos perdedores ou dos revolucionarios, converteuse nun dos meus preferidos. Por riba, episodio a episodio, ia coñecendo algo máis da súa personalidade complexa e descubría as múltiples referencias (literarias, históricas, plásticas) que Hugo Pratt deslizaba nos seus guións.

A todo isto, había que engadir a galería de personaxes secundarios, por chamarlles dalgún xeito, xa que moitas veces ocupaban un papel principal. Con mención especial para as personaxes femininas, libres e destemidas, sempre fascinantes. Unha festa!

Corto Maltés no mar salgado

Pouco tempo despois, Nueva Frontera, a editora de TOTEM e outras revistas, iniciou a publicación de álbums. Algúns recollían historias que antes apareceran seriadas na revista; outros eran obras independentes.

Un dos primeiros álbums foi La balada del mar salado, (Una ballata del mare salato) unha extensa narración de Hugo Pratt (máis de 200 páxinas; hoxe chamariámoslle novela gráfica), que o italiano creara entre 1967 e 1969 e que aparecera por entregas na revista italiana Sargento Kirk.

Un dos atractivos de La balada del mar salado é que nel aparecía por primeira vez a figura de Corto Maltés, o personaxe que nos seducira nas narracións curtas que publicaba TOTEM; o mesmo personaxe que, co transcorrer dos anos, acabaría por se converter nunha icona mundial que recoñecen mesmo quen nunca leron ningunha historia súa. Mais é de xustiza recoñecer que este álbum é máis, moito máis, que a orixe de Corto Maltés.

A balada do mar salgado

A edición orixinal era en branco e negro, foi a que eu lin aló por 1978 ou 1979, cando se publicou en España. Posteriormente, Hugo Pratt realizou unha nova versión coloreada, que é a que teño diante mentres escribo estas liñas. Esta nova edición (agora en Norma Editorial, como todo Corto Maltés) contén, ademais, trinta páxinas engadidas con mapas e bosquexos, e cun texto de Umberto Eco que axuda a contextualizar e entender mellor a narración que imos ler. Non contarei aquí o argumento, non tería sentido. Contarei, iso si, o seu inicio, para aclarar o contexto espacial e temporal onde suceden os feitos.

Estamos en novembro de 1913, a piques de comezar a primeira guerra mundial; alemáns, ingleses, holandeses e xaponeses están interesados en controlar o Océano Pacífico. Un océano que é quen inicia o relato da aventura:

Son o Océano Pacífico. O maior de todos. Chámanme así desde hai moito. Mais non é certo que estea sempre así. Ás veces irrítome e empréndoa con todo e con todos. Hoxe mesmo acabo de facer a última desfeita. Creo que varrín tres ou catro illas e estraguei outras tantas cascas de noz, desas que os homes chaman barcos…

Un barco que navega preto das Illas Salomón recolle dous mozos náufragos nunha barca á deriva. Os náufragos son dous curmáns, Caín e Pandora, membros dunha poderosa familia británica. O capitán do barco é un pirata, Rasputín, que ten pensado pedir un rescate polos dous.

Algo máis adiante, o mesmo barco recolle outro náufrago, que alguén amarrou a uns troncos e deixou abandonado na mar alta. É Corto Maltés, un coñecido de Rasputín, que o incorpora á súa expedición. O destino do barco é a illa onde habita un pirata misterioso, o Monxe, de quen se di que ten máis de 200 anos e que controla con man de ferro os mares da Melanesia e a Polinesia. A partir deste inicio, comeza a aventura.

Por que é inesquecible este álbum?

Que hai logo neste cume da narrativa debuxada para que o diario Le Monde o incluíse no listado dos cen mellores libros do século XX?

Ante todo, é unha magnífica narración de aventuras. Quero dicir que, ademais da fascinante aventura externa, ten un papel relevante a aventura interior, a evolución dos personaxes e as múltiples relacións que manteñen.

O proceso de maduración de Caín e Pandora, sometidos a inesperadas adversidades; a complexa personalidade de Corto Maltés, forzado a tomar partido ante situacións que van contra os seus principios; o personaxe de Cráneo, un nativo ao servizo de Rasputín, convencido de que as súas terras só acadarán a liberdade cando os europeos marchen de Oceanía; as dúbidas de Tarao, un mozo maorí, e as de Slutter, un comandante alemán, enfrontados a situacións que os forzarán a se definiren…

Se tematicamente é unha narración imposible de esquecer, desde unha perspectiva plástica ofrece unha madurez narrativa envexable. Está, en primeiro termo, a coidada planificación, con páxinas nas que se alternan tiras ocupadas por una única viñeta horizontal, case sempre planos xerais, con outras subdivididas en viñetas cadradas, cos personaxes en plano medio ou en primeiro plano.

E está logo a resolución plástica. O de Hugo Pratt non é un debuxo preciosista que se recree nos detalles, mais ben ao contrario: simplicidade de liñas, utilización impresionista das masas de tinta, sobriedade extrema, encadres atrevidos… Toda unha lección de como a técnica da BD acada o seu sentido máis pleno cando, lonxe de efectismos gratuítos, se pon ao servizo do narrado. A cor coa que Pratt iluminou esta nova edición, con suaves pinceladas de acuarela, non oculta a sobriedade do branco e negro orixinal.

Remate, que non é sen tempo

Sen querelo, este post saíu longo de máis; haberá que ter máis coidado de aquí en diante. Pero non podo rematalo sen dicir que existe unha película de animación feita a partir deste álbum, que se pode ver por partes en Youtube.

E que a editorial Galaxia ten no seu catálogo, en tradución de Ánxela Gracián, o libro Corto Maltés. Balada do mar salgado, onde Pratt novelizou a narración que previamente contara no álbum.

Unha derradeira suxestión: a web dedicada a Corto Maltés é, para quen teña tempo e ganas, unha festa inacabable.

Aló polo 20 de decembro, un xornalista de La Voz de Galicia pediume un conto de Nadal que, finalmente, apareceu publicado na contraportada do diario do día 23, cunha ilustración de Abraldes. Aceptar a encarga foi un atrevemento, porque prefiro sempre escribir o que me pida o corpo e porque nun conto deste tipo está sempre presente o perigo de caer en sentimentalismos baleiros. E por riba, xaora, a conciencia de que fican inalcanzables os modelos que un admira (os de Dickens ou O conto de Nadal de Auggie Wren, de Paul Auster). Transcribo agora aquí, xusto cando remata este tempo de celebración do solsticio, a versión que finalmente se publicou, tras recortar varias veces un texto máis longo (a petición incluía non pasar dos 4000 caracteres).

UN CONTO DE NADAL

Desde o alto, distinguiu unha aglomeración de xente arredor dun edificio inundado de luces. Un lugar ideal para iniciar a investigación que o traía á Terra. Seleccionou unha persoa que permanecía inmóbil e introduciuse nela.

O home non notou nada, agás un lixeiro calafrío que atribuíu ao aire xélido daquela tarde. A translación funcionara sen problemas, e Xhantl foi asimilando aos poucos a nova realidade. Estaba na Terra, no interior dun humano, e experimentaba por vez primeira a estraña sensación de ser el e, ao tempo, ser outro diferente.

A persoa chamábase Moncho e levaba máis de tres horas de pé, diante daquelas portas polas que entraba e saía un río de xente. Os que marchaban, cargados de bolsas e paquetes, pasaban ao seu carón sen repararen nel. Só alguén, de cando en vez, depositaba unha moedas no bote que sostiña na man dereita.

Xhantl ficou abraiado coa fervenza de sensacións e sentimentos que Moncho albergaba. Cansazo, frío, dor nos pés. Desexo de berrar, de rebelarse ante aquela exhibición de riqueza. Vergonza de se atopar alí. De sentir as olladas de desprezo, ou de noxo, ou de indiferenza, ou de mágoa, que de todo había. A amarga sensación de invisibilidade, de non ser ninguén.

Comezaba a empardecer, e decidiu marchar. De camiño, pasou por unha praza onde algúns adolescentes colocaran un gran cartel, ÁRBORE DOS DESEXOS, ao pé dunha moreira que estendía xenerosa as súas pólas espidas. Invitaban a canta persoa pasaba a escribir un desexo nunha tarxeta e pendurala logo da árbore.

Tras uns momentos de dúbida, Moncho achegouse ao banco onde unha rapaza sostiña unha caixa con tarxetas de cores rechamantes. Colleu unha de cor verde e escribiu cun rotulador o seu maior desexo. E despois pendurouna nunha póla da  moreira; cuberta de follas de cores, a árbore experimentaba unha inesperada primavera.

Xhantl achegouse e leu algúns daqueles desexos: «Que non haxa ninguén sen casa», «Que os poderosos deixen de roubarnos», «Quero ter un can como Milú», «Traballo digno para todos»…

A rapaza do banco irradiaba alegría, cun sorriso permanente nos ollos e nos labios. Xhantl non o dubidou: abandonou a Moncho e, nun instante fugaz, mudou para o interior de Sara. O entusiasmo e as ganas de vivir bulían no corpo daquela moza. Que ben, experimentar a calor que dá a alegría!

Algún tempo despois, os mozos recolleron as cousas e acordaron marchar. Un reloxo luminoso marcaba as nove, e tamén a data daquel día: «24, decembro». Camiño da casa de Sara, coas rúas cada vez máis baleiras, Xhantl observou unha especial animación nun baixo comercial onde os carteis de ALÚGASE case tapaban os vidros dos escaparates. Non o pensou máis: o extraterrestre afastouse de Sara e introduciuse no corpo de Paulo, un home de pelo roxo que falaba con expresión animada.

As seis persoas que alí se reuniran afanábanse en arranxar o sitio, estendendo cartóns no chan e, por riba deles, uns colchóns e os sacos de durmir. No centro, dúas caixas da froita, sobre as que colocaran os alimentos e bebidas daquela noite.

A luz dun cámping gas iluminaba aqueles rostros, máis animados conforme transcorrían os minutos. Cearon, beberon, riron; e cantaruxaron en voz baixa, non querían que ningún policía lles viñese estragar a noite.

–Logo hoxe non queredes algún conto? –preguntou Paulo.

Os outros xa debían saber da súa arte, porque se meteron nos sacos de durmir e se acomodaron sobre os colchóns. Fíxose o silencio e as palabras comezaron a agromar da boca de Paulo:

–Isto pasou nun lugar preto de Fisterra. Vivía alí unha muller que…

O relato fluía cada vez con maior lixeireza e iluminaba os ollos de todos. E Xhantl, fascinado ante aquela fervenza de palabras, comprendeu  por fin por que os científicos do seu planeta se interesaban tanto polos habitantes da Terra. Posuían o don marabilloso de imaxinar, de crear outros mundos e novas vidas por medio das palabras. Si, ficaría no corpo de Paulo, aprendendo aquela habilidade marabillosa: o engado das historias, a maxia das palabras que aniña –durmida, ás veces—no interior de todas as persoas.

A versión publicada en La Voz de Galicia pode lerse aquí.

(A fotografía deste post é de Petter Palander e publicouse na revista dixital Materia)