Agustín Fernández Paz: «Tivemos unha infancia castradora: a represión ía máis alá da política, como en ‘Non hai noite tan longa’». Entrevista de Montse Dopico

Praza Pública publicou unha entrevista de Montse Dopico con Agustín Fernández Paz na que fala dos seus libros: Non hai noite tan longaFantasmas de luz,Noite de voraces sombrasCorredores de sombras entre outros.

 

«Hai unha vontade explícita de baleirar de contido o autogoberno e a cultura»

 
Agustín Fernández Pazrecolleu hai só uns días o premio da Asociación Galega de Editores á mellor obra de fición do ano por Non hai noite tan longa, e xa a está a traballar na que será a súa próxima novela. En pouco tempo chegará tamén ás librarías a súa obra As fronteiras do medo, só uns meses despois de publicarse Fantasmas de luz. Por algo é considerado un dos nosos escritores máis prolíficos, ademais dun dos máis recoñecidos e respetados polo seu compromiso coa lingua, a cultura e o ensino.

En que está traballando agora?

Pois estou na fase de documentación dunha nova novela, ambientada entre os anos 61 a 69. O certo é que quedei abraiado ao lembrar todo o que pasou nesa década. Desde a independencia das nacións africanas, ata a carreira espacial, a loita polos dereitos civís en Estados Unidos, a primavera de Praga, o maio do 68…. Agora fáltame atopar datos concretos sobre música e outras cousas que quero introducir. Non me fío da miña memoria: prefiro sempre enchouparme da época, do contexto, antes de escribir. Iso  axúdame a darlle verosimilitude ao que conto.

Daquela decantouse pola mesma xeración da que fala en Non hai noite tan longa: a dos que foron novos nos 60.

Non exactamente. Na nova novela haberá un rapaz que vive coa súa familia nunha cidade pequena, e que no ano 61 terá só 4 anos. Esta familia realiza unha actividade clandestina, polo que teño que documentarme tamén sobre iso, supoño que a través dos arquivos do PC.

En Non hai noite tan longa Gabriel enfróntase ao pasado da súa familia, republicana e anarquista. Como o facía a protagonista deNoite de voraces sombras, cos seus tíos galeguistas represaliados…

Si, tamén en Corredores de sombra a protagonista investiga o pasado da súa familia. Toda familia é única. Todas as familias felices parécense unhas a outras, pero cada familia infeliz ten un motivo especial para sentirse desgraciada, di Tolstoi en Anna Karenina. É normal que eu volva aos anos 50-60 porque son parte da miña vida.

A verdadeira protagonista de Non hai noite tan longa é, porén, a miseria moral daquela sociedade.Corredores de sombra fora presentada tamén como un thriller moral, con elementos de novela negra, coma esta.

Non teño ánimos para escribir un ensaio, e a novela permíteme tratar con maior liberdade os temas dos que quero falar. E unha cuestión que sempre me interesou moito é a sensación de estafa que ten a miña xeración. Porque tivemos unha infancia e unha mocidade moi castradora. No ámbito cultural, eu vin agora películas de Godard que non puiden ver de mozo, e escoitei cancións que non puiden escoitar entón porque estaban censuradas. Na sexualidade a represión imposta pola Igrexa católica era moi forte… A represión ía máis alá da política, estendíase á vida cotiá, e iso é o que quixen contar na novela.

Exemplos desa miseria moral son os pais de Berta, que obrigan a súa filla violada a calar. Ou o pobo que lle dá as costas ao pai de Gabriel, encarcerado por un delito que non cometera. A imaxe que nos dá dos 60 é dura e crítica. Nada que ver coa idea de apertura que se nos quixo transmitir sobre a época de Fraga comoministro de Información e Turismo.

Eses exemplos que escollín eran suficientes para contar o que quería. Pero na realidade foi moito peor. É  certo que os anos 40 e 50 foran peores. Nos 60 e 70 mellorou o nivel de vida, chegou o turismo… pero non debemos esquecer os estados de excepción dos 60, por exemplo, ou a censura, ou que as últimas condenas a morte se produciron pouco antes de morrer Franco. Foi unha época poliédrica, na que ao lado da loita obreira e estudantil, ou os cambios na Igrexa, se mantiña unha represión ás veces máis sutil e ás veces igual que a anterior. Os 60 non foron uns anos felices de liberdade como se nos quixo facer crer. Ao lado da música, da televisión, dos pantalóns de campá e dos guateques seguía a represión.

Hai un tema que trata moito nas súas novelas, que é o medo e a súa forza sobre as persoas. Só que desta volta non son medos infantís nin adolescentes. Neste libro, ademais, o único elemento fantástico é a pantasma do pai que se lle aparece a Gabriel.

O meu próximo libro, que acaba de saír pero aínda non está distribuído, titúlase As fronteiras do medo. Pero estes son medos literarios, os medos atávicos que temos os seres humanos. Os medos de Lovecraft ou Poe. Os medos de Non hai noite tan longa son distintos, porque parten da realidade e non da fantasía. É certo que me gusta mesturar nas novelas realidade e fantasía. E que nesta o elemento fantástico é esa aparición, que non queda claro se é unha pantasma ou unha proxección da mala conciencia de Gabriel, que deixara a súa familia.

Na novela asistimos ao proceso de reconciliación de Gabriel consigo mesmo, e dalgún xeito coa súa vila, non si?

Si consigo mesmo, a través da asunción do que é e de onde vén. Volve achegarase a súa irmá, e tamén á súa sobriña. Eu non diría que se reconcilia co seu pobo. Si é certo que admite que houbo xente que, polo contexto que lle tocou vivir, actuou de forma mesquiña e covarde. Xa ten unha idade na que é quen de mirar con máis indulxencia todo o que pasou. Decátase de que houbo xente que consentiu, e tamén xente que resistiu como puido…

Milucha simboliza a muller que foi quen de superar a represión sexual imposta polo réxime. A irmá de Gabriel procura a liberdade ao seu xeito. É habitual que nas súas novelas as mulleres non se comporten como mandan os roles tradicionais.  

Teño moitas protagonistas femininas, que desenvolven roles afastados dos tradicionais, si. É unha mostra da miña simpatía coas reivindicacións das mulleres, ademais dun reflexo da propia realidade: en No corazón do bosque o pai está en paro e é amo de casa. Iso era se cadra menos habitual que cando escribín o libro, pero agora pasa máis.

A novela opón dous tempos: os anos 60 e o 2002. Con que obxectivo?

Pois mostrar como moitas cousas que ocorren agora teñen as súas raíces nos anos 60. Só hai que mirar os apelidos do poder político e financieiro, e fixarse nas coincidencias. Son os descendentes dos que xa eran a mesma elite nos anos 50. Non é casualidade que presentase a Fonsito como director dun banco, nin que mostrase a connivencia da súa familia co franquismo. Daquela época veñen as fosas dos represaliados, ou os bebés roubados…, e moitas outras cousas, para ben e para mal.

Nalgunhas cousas si houbo unha regresión respecto á súa xeración. Como mostra a reforma laboral. Non teñen tamén sensación de estafa respecto da actualidade?

Diso falo precisamente en Fantasmas de luz, o libro que publiquei despois de Non hai noite tan longa, aínda que o escribira antes. A reforma laboral supón unha marcha acelerada cara ao século XIX, unha regresión nos dereitos conquistados con tanto esforzo. Nos 60-70 estabamos mellor, pero tampouco hai que esquecer toda a emigración que houbo a Europa entón. Ou que CC.OO. era ilegal. E si que continúa esa sensación de estafa e frustración. Se miramos por exemplo ao ensino. Toda a vida pelexando por unha escola diferente, e agora hai que volver empezar, coma no mito de Sísifo. Diminúe o profesorado, eliminan a atención á diversidade, sobrecargan aos docentes, meten máis alumnos por aula… Pero nunca hai que perder a esperanza, porque a nosa desesperanza é o que queren os que pretenden someternos. Na foto da portada de Non hai noite tan longa sae Rosa Parks. Martin Luther King escribiu sobre ela. O Movemento polos Dereitos Civís dos Estados Unidos ten aínda moito que ensinarnos: a defensa firme dos propios dereitos, sen violencia…

En Fantasmas de luz homenaxea o cinema, coma en Amor de quince anos, Marylin. E fala de exclusión social, coma en O meu nome é Skywalker. Por que?

Pois tanto Fantasmas de luz coma O meu nome é Skywalker partiron dun conto que escribín para un libro do IGADI, Invisible. É o que nos trae a globalización neoliberal: exclusión, desigualdade. En Amor de quince anos xa tratei o tema do cinema, pero agora é máis evidente. Cada libro é un mundo, e eu non escribo cun plan determinado. Pero si hai conexións entre eles, claro.

Acaba de recoller o premio da Asociación Galega de Editores á mellor obra de fición do ano. Non deben quedar moitos premios literarios que non gañase. Só rexeitou o Premio da Cultura Galega como un xeito de protesta contra a política lingüística e cultural do Goberno. Parece que o tempo lle deu a razón máis aínda, non si?

Os premios sempre son importantes. O da escrita é un oficio solitario, e os premios son un recoñecemento que axuda a ter máis lectores e máis visibilidade. O da Asociación Galega de Editores veu ademais alén de distincións segundo a idade dos lectores. Non hai noite tan longa podería estar nunha colección de xuvenil: eu non o escribín dunha maneira distinta. O que pasa é que parte dos lectores seguen a ter prexuízos sobre a literatura infantil e xuvenil. En canto aos premios, algo de recoñecemento polo meu traballo haberá, pero tamén hai unha parte de sorte, de azar. O Premio da Cultura Galega rexeiteino polo que xa se sabe, e agora xa non hai nin Consellaría de Cultura. O que hai é unha vontade explícita de baleirar de contido a autonomía, o autogoberno, o que teña que ver coa nosa cultura e a nosa identidade. A batalla tan teimuda do goberno contra a lingua fai que se perciba con desconfianza a cultura: que se nos vexa como sospeitosos. E isto é o contrario do que debería pasar. Todo produto cultural de calidade, -e aquí témolos como en calquera outro país,- tería que ser apoiado, como fan en Islandia…

 

Entrevista en Cuadernos de Pedagogía, nº 423 (maio, 2012)

A revista Cuadernos de Pedagogía publica, no seu número 423, unha longa entrevista en seis páxinas con Agustín Fernández Paz. Reproducimos o inicio da entrevista, que pode lerse en pdf.

Durante tres décadas, este escritor compagina su faceta de profesor con la actividad literaria. En la enseñanza, asume como principios la promoción de la lengua gallega y la innovación educativa. Este compromisole lleva a participar en la creación del movimiento de renovación pedagógica Nova Escola Galega. Su pasión por la lectura y una manerade ser cordial y afectuosa constituyen su marca pedagógica. Desde hace cuatro años vive una jubilación tranquila, dedicada totalmente a la escritura, actividad que le proporciona innumerables premios y reconocimientos.

—A estas alturas dela vida, ¿se considera un maestro que escribe o un escritor que daba clase?

—[Piensa su respuesta]Las cosas no son absolutamente blancas o negras. En el conjunto de mi biografia, el oficio de enseñar abarca buena parte de mi existencia, porque la mayor parte de mi vida la he entregado a algo que me apasiona: dar clase. Claro que en los últimos años la escritura ha ganado terreno y ahora es como una bola de nieve que baja por la montaña. E. neste sentido puedo considerarme un escritor que trabajaba en el aula. Pero, insisto, en el conjunto de mi biografia soy claramente un docente.

[…]

DESCARGAR A ENTREVISTA: Entrevista-Agustin-Cuadernos

«Fernández Paz, sin estereotipos infantiles». Entrevista de Norma Gutiérrez para EL INFORMADOR de México

El autor español ha publicado más de 40 obras para el ámbito infantil y juvenil

GUADALAJARA, JALISCO (28/NOV/2011).-  Sorprendido, así está Agustín Fernández Paz ante una amigable Guadalajara que lo recibe por primera vez en la Feria Internacional del Libro en su vigésimo quinta edición.El escritor español tendrá una estancia activa en la fiesta libresca, pues mañana, en punto de las 18:00 horas, recibirá el VII Premio Iberoamericano SM de literatura Infantil y Juvenil 2011, además de formar parte del foro El Placer de la Lectura y Ecos de la FIL, donde el reconocido autor compartirá sus experiencias no solo de su mundo literario, sino también hablará de su formación lectora y los momentos cúspides cuando se enfrasca en la creación de historias inmortales.Docente de profesión, pero escritor por vocación, Fernández Paz ha publicado más de 40 obras para el ámbito infantil y juvenil. Su pluma es multifacética y no tiene límites, para ejemplo basta ver las diversas traducciones al portugués, francés, italiano, coreano y árabe, entre otros idiomas.Fernández Paz jamás imaginó alcanzar dicho reconocimiento que hace un halago a su infinita trayectoria literaria.»Para mí, este reconocimiento es una de esas cosas que te pasan en la vida pero que no te esperas. Me parecía imposible alcanzar un premio que ha ganado algunas personas a las que admiro como Juan Farias (…) el hecho de que la Federación Española de Libros Infantil y Juvenil me haya presentado al premio, y después que el jurado haya juzgado que lo puedo merecer, es lo máximo», explica el autor de O único que queda é o amor, obra con las que ganaría el Premio Nacional de Literatura Infantil y Juvenil en 2008.

Él, tan sencillo y admirado por muchos, de voz suave y clara, recuerda que la escritura era un solo hobbie en su vida, un pasatiempo que le otorgaba un plus a su labor docente, pero ahora reconoce que el escribir y contar historias es su mayor prioridad.

«¡Qué va! la escritura era para mí hobbie. Me gustaba mucho la enseñanza y hace 20 años era mi vida. Con el paso de los años me ha pasado lo mismo que le pasa a una bolita de nieve que baja por la montaña, llega un momento en el cual noto lo que me ocupa a mí vida, mi cabeza y mis ansias de hacer cosas es la escritura, progresivamente de la docencia me ido distanciando».

Libre, sin casillas
Si algo caracteriza Fernández Paz son los temas que aborda sin prejuicios para los niños, sin caer en lo cursi y convencional. De una manera directa y elaborada, capaz de entenderse por infante hasta un adulto.

«Yo tengo que diferenciar mis obras entre las infantiles y juveniles. Son libros en los que yo busco siempre que si lo lee un niño de ocho años le guste, pero si lo lee alguien más adulto también le guste».

Entre los títulos que destacan su trayectoria están Muros; Las hadas verdes; Mi nombres es Skywalter; Cartas de invierno y Corredores de sombras, libros que abordan temáticas que pudieran parecer lejanas al razonamiento de un niño como los muros fronterizos de los países como Israel, Estados Unidos, África, Europa, «me propuse hacer una historia que hablara de los muros físicos que existen y de los no físicos, pero tan reales, que hay en cualquier sociedad, así como las diferencias de clases sociales. Es un tema complejo, donde lo más fácil sería haberlo abordado para una novela juvenil, pero yo quise hacer una especie de fábula», explica Fernández Paz al considerar que al momento de escribir no se deslinda de la carga dura e ideológica que conlleva por sí solo el tema como los incendios forestales de Galicia, la discriminación que llega a exponer a una Europa egoísta e insensible y la exclusión social, «Quiero que mis libros fluyan como corre arroyo de la montaña, transparente y con facilidad».

Generaciones distantes, inquietudes similares
Agustín Fernández Paz reconoce que sí existe un cambio en la manera de leer de las nuevas generaciones infantiles y juveniles, pues la manera de percibir la lectura ofrecida puede verse mermada o modificada ante los avances de la tecnología; sin embargo destaca que los conflictos internos que habitan en cada joven siguen siendo los mismos que se mostraban cuando el escritor comenzaba su camino literario.

«Principalmente en los jóvenes aunque haya cambios externos sobre la tecnología, lo esencial como el preguntarse quién eres, qué haces aquí, descubrirte a ti mismo, la soledad y la importancia de la amistad y el amor, sigue igual, y cambia para mejor. Ahora se abordan los temas con una facilidad de la cual yo no tuve en mi generación, pero no me resulta complicado hablar de esos temas, yo escribo, pero trato de hacerlo lo mejor que sé».

Fernández Paz recuerda que gracias al boom de escritores que dejaron libres sus letras en la década de los sesenta, setenta y ochenta, al morir Franco en España, la literatura infantil y juvenil revolucionó, razón por la cual el decidió «escribir en esa modalidad».

«Mi generación está empapada de historia, que fue algo fundamental en mi niñez y adolescencia, y lo sigue siéndolo ahora. Yo me recuerdo leyendo todo lo que me caía en las manos».

Actualidad
En breve, España lazará una de las obras más recientes de Agustín Fernández Paz, Fantasmas de Luz, y para el mes de marzo publicará Las fronteras del miedo, obras que tratarán sobre la exclusión social de Europa y algunos relatos de miedo y de misterio, respectivamente.

En la FIL
En su reciente llegada a Guadalajara, Agustín Fernández Paz se dice admirado al conocer el Centro Histórico de la Perla Tapatía, así como de los murales de José Clemente Orozco del Instituto Cultural Cabañas.

Sobre la Feria Internacional del Libro de Guadalajara, es escritor español reconoce que es una de las fiestas literarias que lo han dejado más impactado ante el entusiasmo exhibido por los lectores que recorren cada pasillo.

«A esta tipo de ferias la equiparo con la Bolonia en Italia, de Madrid y Barcelona, que en tamaño ninguna se asemeja a ésta. Lo que me ha entusiasmado es que me encontré con riadas de gente y familias, todos con bolsos señal de que no solo venían a mirar sino también a comprar (libros), me pareció asombroso, sólo vi algo parecido de este entusiasmo popular, quizá, en la feria de la Habana, Cuba».

Lector de por vida

«Si escribo es porque leo. Creo que la lectura y la escritura son como las caras de una moneda y tengo claro que sí algo soy es ser lector. Soy uno de esos lectores que se ha decidido pasar al otro lado y contar mis propias historias», responde Fernández Paz, al cuestionarse qué representa la lectura en su vida.

Agustín Fernández se declara admirador de iconos mexicanos de la literatura como Juan Rulfo y Juan José Arreola.

«¡Madre de Dios!, yo te sabría citar de memoria algunos trozos de Pedro Páramo, y los cuentos cortos de Juan José Arreola, que me parecen extraordinarios. También me entusiasma Carlos Fuentes, Elena Poniatowska. Soy de una generación que ha leído con auténtica pasión a los escritores mexicanos, colombianos, argentinos, a Cortázar, a Borges, García Márquez (…) no creo que haya otra generación que los haya leído así, porque para nosotros fue un descubrimiento total, era otra manera de escribir, totalmente diferente».

«Mis libros son todo, menos cursis». Agustín Fernández Paz, escritor español de literatura infantil y juvenil.

EL INFORMADOR / NORMA GUTIÉRREZ

Entrevista a AFP en Inglés do Boletín G de L

In Santiago de Compostela with Agustín Fernández Paz[1]

Agustín Fernández Paz (Vilalba, 1947) is one of the fundamental creators of contemporary Galician literature.  We talk with him about the thirty years plus he has spent writing works consciously set in the system of children’s and young adults’ literature, the future challenges having abandoned his professional labour as a teacher, the criticism and recognition he has received for his work and, in particular, his other side as an insatiable reader and his passion for reading.

You have stated on various occasions that literature is constructed with threads of life.  In your work you seem to create landscapes from your own memory.  What is there of you, your childhood, the threads of your life in your work?  Is there an autobiographical episode hidden in all your works?

The idea that literature is woven with threads of life seems vital to me.  Life, in a wide sense, is the only material which I have to hand to construct my books, everything comes from it.  From the plots, which allow me to express my vision of the world, to the way I write them, with my experience as a reader as a backdrop.  Naturally, this has nothing to do with the association which sometimes occurs between my personal life experiences and the stories narrated in the books.  Because these stories are invented, of course, although they feed off material in my biography, and undergo a more or less intense metamorphosis in the process of writing.  There are, however, books in which it is easier to intuit the personal experiences which brought them to life.  For instance, Trece años de Blanca (‘Thirteen Years of Blanca’), Avenida del Parque, 17 (‘17 Park Avenue’) or several short stories in Lo único que queda es el amor (‘The Only Thing Left is Love’).

Childhood years have a special importance, and I’m not saying that because some of the books I write fall into what, to understand each other, we call children’s literature.  Rilke wrote that a person’s homeland is childhood and Pessoa stated that a writer’s homeland was their language.  In my case, language and childhood take me to my years in Vilalba, when I saw the creation of the world and discovered the names of things, in this marvellous process which takes place in the first few years of anybody’s life.

You have also stated on many occasions what your work methodology is, from thinking of an initial idea for a story up until you move it, after intense meditation and a lot of work, to the computer.  How do your novels begin?  Is it an uneasy or obsessive process?

Obsessive, yes, but there is no room for uneasiness in it, only for the excitement that the creative experience produces.  What propels the process into action is almost always a fact of daily life.  It needn’t be an extraordinary event, what has to be different is the way in which you look at it.  Often they are experiences which you forget after a short time.  But there are times at which this experience stays in the brain, takes a seat in it and ends up becoming an obsession which asks to get out.  It is at that moment I understand I have before me a possible book, which I will later write or not, because life is very short and ther is no way I could have time to develop all the obsessions which appear in my head.

If I decide to write, then yes the process is very similar: the creation of a plot which gives life to what you want to express, the progressive definition of the characters, the process of documentation, the previous records, the writing of the first draft, the doubts which arise, the successive revisions.  Like life, it is always the same and always different.

And when you consider a text is finished, do you visualise its graphic presentation?  Do you decide which illustrator you want to work with or must you often accept impositions?  What is your relationship like with the illustrators or with those commissioned to design the graphic part of your books?

Visualization is inevitable, the influence of cinema and comics is very powerful.  But I think it is hardly relevant; the important thing is the power the text has to connect with the illustrator’s personal world.

I always write the text independently, without thinking at all about possible illustrations, except for the few occasions on which I wrote some story for early readers; in those cases I usually also do a kind of script which can be of use to whoever is going to illustrate it.

In other books of mine which have illustrations, sometimes I have had the opportunity to suggest who I wanted to work with, although it is usually the publisher who finally decides.  On some occasions I maintained a close relationship with the illustrator, on others I knew nothing until the illustrations were finished.

It seems that literature is a constant presence in your life.  It can be perceived in your work, through explicit citation or implicit reference, the intertextuality, and at the same time reading your work always means an intense rediscovery, an exciting journey through literature from many other creators belonging to very diverse traditions.  Another of your passions is also obvious: cinema, music, art in general.  Tell us a little about your opinions regarding this and, if you are able to choose, tell us which writers you could never renounce.

Yes, literature had, and has, a great presence in my life.  As do cinema and comics, which I won’t talk about here so as not to go on too much.  I am a good example of Cunqueiro’s statement (“Man needs, as if it were water, to drink dreams”) reiterated by Paul Auster not long ago (“We need stories almost as much as we need to eat, and in whatever the form they present themselves – on the printed page or on the television screen – it is impossible to imagine life without them”).

I remember reading at all stages of my life, at some with more intensity than others.  Writing is secondary if you compare it with reading; if I am anything it is a reader.  I have had the defect, or the virtue, that everything interests me: narration, poetry, essays.  Although I mostly read narrative, poetry is the most solid space, to which one returns again and again.

It is logical that this experience as a reader is reflected in my books, many times in an explicit way.  In my novels there is always a character who is passionate about reading.  It is, shall we say, one of the house brands.  This allows me to be able to talk about books which I like and which I wish to share.  And, at the same time, it allows me to better characterize the personalities, given that Borges’ sentence (“I am the books that I have read”) is also true for them.

The authors which have most interested me have followed one after another throughout my life.  Among them are names which are considered canonical and others which belong to the so-called genre literature (noir novels, mystery and horror literature, science fiction), I have never had any problems in combining all types of reading matter.  For some authors I have obsessively read everything by and about them: Kafka, Joyce, Lovecraft, Ferrín, Valente, Camus, Rosalía, Chandler, García Márquez, Cunqueiro, Cortázar…  With the passing of time some no longer interest me; others remain in this group of authors I will never abandon.  And there are always new names which one discovers over the years, from Paul Auster to Wislawa Szymborska, covering Manuel Rivas, John Connolly, Bernardo Atxaga or Ian McEwan.  Luckily for us, we would need various lifetimes to read all the extraordinary books which we have within our reach.

What about authors of children’s and young adults’ literature?  What are your classics and whom do you follow at the moment?

I began to read authors of so-called children’s and young adults’ literature in the seventies, when some Spanish publishers, such as Noguer or Alfaguara, started to translate works which had renewed the European panorama after the Second World War.  Thus I was able to read authors such as Gianni Rodari, Roald Dahl, María Gripe, Michael Ende, Astrid Lindgren or Úrsula Wölffel; in some way, they showed me the path which I would later follow with my books.

There are also the authors of forever, which I read for the first time in my childhood and which I re-read when I was older: Verne, Salgari, Stevenson, Poe…  In their books is the root of my passion for reading, I will never be able to forget the debt I owe them.

At the moment, I am unable to follow what is published, although there are authors which particularly interest me: Aidam Chambers, Marjaleena Lembcke, Jostein Gaarder, Christine Nöstlinger…  The work of some authors in Galician children’s and young adults’ literature and that which is being produced in other languages in Spain also seems of a very high quality to me.

In Aire negro (‘Black Air’), one of your novels, the doctor begins a therapy with Laura Novo based on the reading of books full of passion and vitality, of those which awaken the desire to live in anybody.  This is repeated in other works of yours like, for example, in Corredores de sombra (‘Corridors of Shadow’), where the protagonists exchange reads.  Do you share this idea of the power of books and of reading to change people’s lives?  Do you believe in the therapeutic value of reading and also of writing?

Literature has a very profound dimension, as well as other more obvious ones, as it is capable of arriving at the essence which characterizes us as human beings.  The complexity of people, the depth of life, the great questions of humanity, feelings and emotions.  All of this is in books, that is why I think that they the capacity to change our lives, even if we don’t know why or how.

You began writing after you were forty.  How did this need arise and what were your motives in opting for literature aimed at young people?

I began publishing at that age, but I was writing long before.  I did it in notebooks which we would now call reading, film and pedagogical diaries, but it didn’t even occur to me to publish them, as I have already said if I consider myself to be anything, it is a reader.

Writing thinking about publishing arose somewhat by chance.  Coincidentally at that time, at the end of the seventies, the official introduction of the Galician language in teaching began.  So I began writing stories to use in my classes, then I moved on to doing them to include in didactic materials and, finally, I began to publish independently.  It so happened that two of my first books won significant awards, one in the Galician field (the Merlín, for Las flores radioactivas {‘Radioactive Flowers’}) and one at state level (the Lazarillo, for Cuentos por palabras {‘Stories for Words’}; it was the first time that it was won by a book written in a language which wasn’t Castilian).  Discovering that my books were well received and had readers encouraged me to continue writing.  And, although I carried on writing theoretical texts – Leer en gallego (‘Reading in Galician’), Los comics en las aulas (‘Comics in the Classroom’) – and didactic materials, fiction slowly won more terrain and acquired more and more importance in my life.

Have you ever considered the possibility of writing “for” adults or do you think you already do?

In some way, I think I already do; several of my books (Aire negro, El centro del laberinto {‘The Labyrinth’s Centre’}, Lo único que queda es el amor, Amor de los quince años, Marilyn (‘Love at Fifteeen, Marilyn’}, Con los pies en el aire {‘Feet in the Air’}) could be published in any collection of so-called literature for adults.  But it is my choice that they are included in young collections; in this way I reach a sector of readers which interests me greatly, the young; and, if the social prejudices which there are towards children’s and young adults’ literature didn’t exist, I would have no problems in reaching adult readers.  It is a choice I feel comfortable with; I have no intention of changing it in the future.

To sum up: I feel very distant from the concept of children’s literature as a minor literature.  I don’t write my books because I don’t know how to do other types of texts, nor do I think that children’s and young adults’ literature is a rung to be able to step up later to a higher rung.  For years I have been striving in an explicit fight to dignify this literature; a slow fight, but which in the last few years has borne fruit.

In this sense, things have changed a little, although much less than one would hope for.  A decade ago, authors of children’s literature were invisible, we didn’t exist; and if they talked about us, it was to do so with a view which was accompanied by a certain underestimation.  Now we are partially visible and it verifies a change of mentality, although there are still some looks of contempt towards children’s and young adults’ literature.

Do you think these prejudices, or let’s call them “preventions”, towards children’s literature and its creators still exist?

I think that these preventions still exist, although with a much lower intensity than a few years ago.  In this aspect a lot of progress has been made because we started from a situation which oscillated between invisibility and the stereotypes this society applies to everything that carries the label “children’s”.  Now, as well as there being some specialist critical voices, there is a sector of general criticism which concerns itself with us and which tries to judge us according to the possible qualities of the text, which is no small thing.  I suppose the situation will get better, although prejudices, as well we know, are by nature very resistant.

Anyway, this isn’t the main problem of criticism today: it is the lack of space in the printed and audiovisual media.  If only we had 10% of the space they dedicated to football!  We would swim in abundance!

Is it still somewhat considered as a minor literature?

Twenty years ago, when I began to publish, children’s and young adults’ literature didn’t exist for the critics. Any book for adults, however bad it was, appeared in the also scarce annual panoramas of Galician literature.  They didn’t talk about those for children’s and young adults’ literature, whether they were good or bad.  In the paper “Contra la invisibilidad” {‘Against Invisibility’}(which I presented in some open days in Salamanca in 1995 and which was later published in CLIJ) I explained the state of the situation and demanded this essential critical look.

Having said that, I have to clarify that, especially from 1996 on, the critics began to pay attention in what I was writing, almost always in a positive way.  Perhaps this turning point was the novel El centro del laberinto, which even had reviews in the big Galician magazines Grial and A trabe de Ouro, something unheard of in those days.  None of my books have had this recognition since, but there are others from children’s literature which have.

The critical view seems essential to me.  Not only does it fill a vital role in the literary system; it is also a stimulus for the author, even if the assessment received is negative.  I read those who write about my books, of course, but I have a rule never to comment on them.  The freedom of those writing criticism to me seems as is important as that which I claim as a writer.

The thing a writer can complain about is that the book doesn’t receive any attention and passes by unnoticed.  Of course, as compensation, there is always the generous reception of the readers; in this aspect I consider myself very fortunate.

Looking back on your career it is easy to identify a wide range of themes and forms.  Which themes and techniques do you feel most comfortable with?

As far as themes go, I don’t have any special preference.  It is true that at times they categorise me as a mystery writer, because ghosts have an obvious presence in many of my stories, but that is only because they formed part of my childhood reality, the Galicia of the fifties, where the line between the living and the dead was very diffuse.

The invention procedure I like most is imagining stories which take place in a realistic context and in which, in one way or another, a fantastical element bursts out.  This presence of the inexplicable is that which, paradoxically, allows me to expand the limits of reality and talk about it in a more authentic way.

From the perspective of form, I have a preference for the use of different narrative voices and for the use of the first person.  And I always pay great attention to the structure of my books; I think that it is decisive when it comes to articulating the narration.

You write as much for a children’s audience as for young adults.  Which do you feel most comfortable with?

The truth is where I feel most comfortable is when I write those books which I call “on the border”; that is to say books which are usually published in young adult collections but which may also interest an adult reader.  And those which are most difficult for me are narrations for early readers, a terrain I don’t consider easy at all; it is about texts which have to have a simple form and, at the same time, tell a suggestive story which reflects an original vision of the world.

In the last few years you have devoted yourself to “freshening up” your texts, moving beyond the concept of re-editing and creating a new category which is not very usual in current writers.  Your books appear in new editions, updated or modernised and you re-write the texts, you add, you take out, you put in, and the result is a book which keeps its original spirit but goes beyond it.  What is this process of re-writing responding to?  Is it, perhaps, related to a perfectionist character?

This obsession of mine to re-write the texts is, in part, owing to quite a simple fact.  In my first books I held a different stance towards writing, it wasn’t my most important occupation, and also I knew less about the craft.  This changed with the passing of the years, time made me realise the mistakes of form in what I had published.  From there the intense re-writing process arose, which especially affected all those books written before 1996.  I was lucky enough for the editors to allow me to redo them and I think the work was worth it: the new editions of Cuentos por palabras and Cartas de invierno (‘Winter Letters’), to name two examples, are much better than the originals.  The stories haven’t changed, nor I think has the spirit of the books, but technically they are much better worked out.  On the other hand, I acknowledge this perfectionist obsession.  The temptation to re-write the texts is difficult to resist, one always thinks that they can be improved.

Earlier we mentioned Cartas de invierno, which has recently reached its 20th edition in Galician, an unusual event in the panorama of books in our linguistic area.  Is this the work which has given you most satisfaction?

If I think about the enthusiastic acceptance of the readers, Cartas de invierno is, without a doubt, the book which has had the best reception.  Not only in Galician, but also in Catalan (its 17th edition has just appeared) or in Castilian (I think it has had 15 editions)[2].  And the letters or e-mails which keep on arriving give an account of the readers’ interest.  I love the fact that this explicit homage to the atmospheres created by Lovecraft is still as alive as when I wrote it.

In spite of everything, it is not the book I feel most satisfied with by any means.  I prefer other titles, maybe because there is more of me in them or because the process of their writing obliged me to face more complex challenges.  I’m thinking of books like Corredores de sombra, El centro del laberinto, Aire Negro or Lo único que queda es el amor.

If you had to highlight a few titles from your body of work, which would you highlight?  Which would you say is, among all of them, the most innovative?  And could you indicate which one you have the most affection for or the one which meant a fundamental step in your career?

I think that some of my books were openly innovative, some for their form and others for their theme.  I think that Cuentos por palabras, Aire Negro, Noche de voraces sombras (‘Night of Voracious Shadows’) or Mi nombre es Skywalker (‘My Name Is Skywalker’) contributed to moving the frontiers of Galician children’s and young adults’ literature.

As far as which ones I have most regard for, it is not easy for me to select as I have published more than forty titles and many of them were, in their time, very important to me.  Perhaps, as well as those already mentioned, I would highlight Corredores de sombra, El centro del laberinto, En el corazón del bosque (‘In the Heart of the Forest’) and, especially, a book which I consider deserving of better fortune than it had, El laboratorio del doctor Nogueira (‘Doctor Nogueira’s Laboratory’).

Education in general and the role of reading in the classroom are questions which always seem to be under debate, in search of the most suitable recipe, and subjected to constant measurements.  From your experience of so many years as a teacher, should reading be an end in itself or an instrument at the service of curricular content?  Are their magic recipes to awaken the taste for reading?

It is difficult to answer such a broad question, these questions would demand a monographic conversation for them alone; to touch on, for example, the role which the current educational system plays: if it is contributing to the correction of social inequality or if it is organised to legitimise and reinforce them, for a start.

However, focusing only on reading, I believe it is an essential ability for people living in current society.  A democratic society is only possible with critical citizens, with the ability to express themselves and defend their own ideas; reading is one of the necessary factors for this to be possible.  Of course there is the danger of other models of society, where reading is reserved for the controlling minorities and the citizens are submissive and can be manipulated, in the manner which Ray Bradbury imagined in Fahrenheit 451 or Orwell in 1984.  There is a reason why the first thing dictatorships do is to burn or to ban books, because they fear the potential they hold.

And yes, of course there are ways to awaken the pleasure of reading, procedures which have already more than proven their efficacy: in this field almost everything has already been invented, it only has to be put into practice.  It is another thing if public policies are inadequate or the values which this society really promotes move along other avenues.

How do you see the role of reading in the face of the future?

We live in a society which has experienced a profound transformation.  It has never read as much as it does now, the educational level of the population is far superior to those of a few decades ago, when the majority didn’t go beyond primary studies and only the minority had access to knowledge.  Today, in addition to the extension of schooling, the information and communication technologies generate new spaces for reading, and from there arises the necessity to develop new abilities in relation to the Internet, already essential for access to instrumental contents.  At a deeper level, as well as aesthetic pleasure, reading, above all literature, is essential to know ourselves better and to understand what the society in which we live is like, along with the complexity of life and interpersonal relationships.

In a world wrapped up in reflections regarding the global and the local and from your experience as a writer with an open path to the peninsular and international languages, how do you value the concept of “periphery”, when on occasions they allude to you belonging to a “peripheral system” or to the list of creators who use a minority language?

A writer is never peripheral, the centre of the world is always on his work desk.  The creation process doesn’t understand peripheries, in the same way that the language one uses is always the ideal tool, despite the socio-linguistic problems it may have.  In theory at least, the geographical and linguistic situation should not have a bearing on the process of creation.  Even less so in this era of the Internet, where concepts of centre and periphery in communication are very open to question.  If I write in English from an island lost in the Pacific, it is the same as if I were doing it from an office in London, as long as I have adequate channels to communicate with my agent.

Where the problem lies, which exists and is very serious, is in the political questions, in economic and power relationships.  Writing in a minority language, belonging to a minority culture, supposes grave problems of visibility, as much in the society to which you belong (and I’m thinking now about Galician books in Galicia, confined like an Indian reservation in a good many bookshops, or in the subordinate treatment they receive in the media, or in the mantra that we are a subsidised literature) as in the possibility of being translated into other languages and therefore reaching potential readers in other countries around the world.  So the question is political, and it is the measures of cultural policy which can help to solve it.

In your works, you clearly reveal your ideological positions with regard to language, culture, social questions, etc.  For example, in El centro del laberinto you defended linguistic and cultural diversity in the world against the aggression which neo-liberal globalisation favours; in Mi nombre es Skywalker you give centre place to social questions; a life philosophy is almost presented in El Rayo Veloz (‘Lightning Quick’); in La playa de la esperanza (‘The Beach of Hope’) you describe the Prestige oil disaster on the Galician coast.  In this sense, they have labelled you many times as “ideological writer”.  What do you think about this label?

All works of creation, mine and those of other writers, have a strong ideological charge because they all reflect a vision of the world and of society.  They apply this label to me because, in quite a lot of my books, I touch on social questions from a transforming perspective.

It doesn’t bother me, as long as they clarify the above.  Because, for a moment, let’s think about the books to which they don’t ascribe this label.  For example, think about the classic story, which can serve as a paradigm, in which Mummy Rat is at home (a home like those in the American Doris Day films), very relaxed, with her apron on, and she decides to bake a cake for her little rats.  And then Daddy Rat comes home from the office, with his tie and his briefcase full of papers, and he greets his affectionate wife and his children, and they eat the cake together.  How sweet!  But this text and these illustrations are laden with an ideology which defends the values of a very specific class.  The thing is that when this ideology matches the dominant one, it becomes transparent, it doesn’t seem to exist.  How lucky that it can be seen in my books.

From literature you have also participated in the open debate in Spain and in other parts of the world on “historical memory” through what has been named in your career the “cycle of shadows” or “the memory trilogy”, that is to say works which, from the present, touch on events and repercussions of the Spanish Civil War and post-war period.  The short story “Las sombras del faro” (‘The Lighthouse Shadows’), in the volume Tres pasos por el misterio (‘Three Steps to the Mystery’); the novel Noche de voraces sombras, and Corredores de sombra, in this case using the Civil War as the background for the story, would be placed in this line.  Tell us about the origins of this interest in relating these events, in dealing with shadows, particularly thinking about the young readers who are partly ignorant about what happened in our immediate past.  Did you have a need to express this theme in your literature?  What do you think about the attitude of youth towards recovering memory?  And, above all, what are the similarities and differences between the three works?

I will start by clarifying that none of them are historical novels about the Spanish Civil War, but the protagonists of all three books are people of today, who live in the 21st century, as are we.  They aren’t books about the war; they are set in the present. I don’t talk about people at the time of the war, although I could do (as John Boyle does with Nazism in The Boy in the Striped Pyjamas), but about something which worries me much more, which is the repercussions that the Civil War continues to have in our lives.  In mine, and also in the youngest generations, because it is impossible to understand the Spain of today without accepting the enormous earthquake which the war was, and the very long post-war period still hangs over our lives, although apparently it seems that we are talking about something from long ago.  It is somewhat distant, of course, thankfully, and Franco has been dead for many years, but the spectre of the dictatorship still surrounds us in daily life.

As a society, it is necessary to accept that we have deleted the memory.  When I was writing Noche de voraces sombras, the newspaper Faro de Vigo did a feature on what adolescents of today knew about the Civil War.  The panorama was pathetic; reading those accounts one could imagine those responsible for so much forgetting rubbing their hands together with satisfaction.

The younger generations are largely ignorant of this past.  The Civil War and the bitter post-war are wounds which don’t stop weeping, despite the self-interested voices which refer to them as an already forgotten past.  But what is not known cannot be forgotten, they are realities which can only be overcome after a true examination of everything that happened.  As one of the characters in my book says, “you should know what happened in those years so it never happens again, and to honour the memory of so many broken dreams”.

But it isn’t only the youth of today. I, and the majority of people of my generation and later ones, grew up and lived without knowing crucial aspects of our past.  How is it possible, for example, that until a few years ago I didn’t know that the San Simón Island, in the River Vigo, had been a huge prison, a concentration camp into which so many prisoners were crowded?  And like this, hundreds and hundreds of events of which we know nothing, or we know in secret, while we have to tolerate them still giving us an interpretation of the war so far removed from what really happened.

Until the appearance of Noche de voraces sombras, the Civil War and its repercussions had hardly been central themes in children’s and young adults’ literature.  To what do you attribute the fact that the theme of rescuing what happened in this country in the years prior to the Civil War and the consequences of this conflict, extended in a long and repressive dictatorship, from oblivion – particularly thinking of young people – wasn’t touched upon?  Why did it take so long?  What do you think of the accusations of “opportunism” that are often heaped upon novels which deal with the theme of war or of memory?

The protagonist of The Music Box, the film which Costa Gavras made in 1989, tells us: “it’s too late to avoid what happened, but is never too late to remember what happened”.  These accusations of “opportunism” form part of the ideological argument made by those who want to perpetuate the cloak of silence.  Only now are we beginning to discover the reality of the concentration camps which functioned in the post-war period.  Now we know that here too, as in Chile or in Argentina, babies were stolen to be given to families of the victorious regime.  Now, as in the thaw to which I allude metaphorically in my novels, we are beginning to find out how much suffering and pain there was.

It isn’t a coincidence that I felt the necessity to write about all of this around the year 2000, when the revisionist policies of memory were in their zenith and threatened to triumph, supported by the climate created by Aznar’s government, when he began to create a re-reading of history which was a blatant apology for Francoism.

Also in those years, the Association for the Recovery of Historical Memory began its activity, pushing for the search and opening of graves in which the murdered were buried with impunity, those passed on to the paramilitary groups which imposed terror in so many areas of Galicia, León and so many other parts of Spain.

Back then, a well-known political leader exclaimed on the radio: “Stop opening graves!”.  I, in the solitude of my home, shouted at him that it was the other way around, that all of them had to be opened, that the name and dignity had to be returned to so many dead, because only that way can we really talk about this past.  I reiterate what has already been said, they ask us to forget, but what is not previously known cannot be forgotten.

My novels are an attempt to open some of these forgotten graves, to dig up the ignored dead that lie in them and restore their dignity.  They are fictional beings; Ramón Peña and Sara Salgueiro only exist in Noche de voraces sombras, the same as Rosalía and Rafael in Corredores de sombra.  But there are thousands of anonymous people like them, with sufferings and unsuccessful lives like theirs.  My novel is homage to these lives broken by a barbarism which showed no mercy to those people who dreamed of a better and fairer world.

Do you consider the theme to be closed within your literature or have you thought about doing another book about the Civil War?

I don’t know if I will go back to the Civil War or not in any of my future stories, who knows what these ghosts, who will stay with me for the rest of my life, like the protagonist in “Las sombras del faro”, will say in the coming years.  In any case, when I look back and review these three stories, I feel that, in some way, part of the moral debt I owe is paid.  And that, although it may be minimally, my books also contribute to opening the graves of the past.  The only way in which wounds are healed and the future can be faced, mine and above all that of the generations such as that of my daughter or that of the students with whom I lived for all those years in the classroom.  So that one day ours can be a fully democratic society.

Bearing in mind that you are a writer who is attentive to your closest surroundings, how do you find the most recent panorama of Galician literature?  Which aspects awaken optimism or happiness in you, and which others bring dejection?

Galician literature has an enviable vitality, particularly if we take into account the cultural and linguistic context in which it develops: there are authors of repute, quality works, new values, new paths are explored…  And every year some excellent book is published, others are mediocre and there are a large number of average quality titles.  That is to say, as in any of the European literatures.  If we examine only children’s and young adults’ literature, then I would have to be even more positive because it seems evident to me that it is a sector with a lot of strength.

Nothing leads me to dejection.  Now then, there are problems which worry me greatly, almost all derived from the social situation which Galician language and culture are in.  There is a wide sector of society who don’t read (and that signals some deficiencies in the cultural and educational policies which come from far away) and in the sector that reads there is a good percentage which never does so in Galician, because of ignorance of what is on offer, or because of prejudice, or because of insufficient literacy in Galician.  Or perhaps because of the invisibility of Galician books in the media and in the bookshops.  In some of the big city bookshops buying a particular title in Galician can become an adventure worthy of Indiana Jones.

As a reader, what would be your canon of classics?

My canon is, in good measure, changeable; or, rather, accumulative: alongside books which seemed extraordinary to me at the time are added others which I discovered over the years.  Rather than specific titles, I would talk about what they have in common for me, what it is exactly that makes them classics.

To me they are those which have life, that is to say, those which have the ability to arouse a new, different perspective of society and people in the person who reads them.  That is, when they provoke a mutation, even if it is small, in the system to which they belong (they cannot write any longer as if this book didn’t exist) as well as in the people who read them (it is not possible to look at reality in the same way as before reading it).

 


[1] Interview conducted by Blanca-Ana Roig Rechou and Isabel Soto for the magazine Boletín Galego de Literatura, nº 38, “Encontros”, Santiago de Compostela: Servizo de Publicacións da Universidade de Santiago de Compostela, pp. 161-178.

[2] At the time of recovering this interview for the making of this dossier, Cartas de invierno has reached its 26th edition in the Galician language and the 20th in Catalan.

Entrevista de Miguel Vázquez Freire para TEMPOS NOVOS

BEBEDORES DE HISTORIAS

ENTREVISTA A AGUSTÍN FERNÁNDEZ PAZ

Datos oficiosos –os oficiais non os hai- levan anos indicando que Agustín Fernández Paz, o escritor vilalbés, é un dos máis lidos dos nosos escritores. A maioría das súas obras, sempre escritas en galego, teñen sido editadas en todos os idiomas peninsulares, incluído o portugués. Recentemente, algunha das súas obras foi tamén traducidas a outros idiomas, coincidindo cun recoñecemento cada vez máis unánime dos seus méritos literarios. O seu compromiso constante coa literatura dirixida a lectores infantís e xuvenís fixo as veces que nalgúns sectores se lle discutiran eses méritos. Hai dous anos foi Premio Nacional de literatura infantil, hai uns días soubemos que viñan de concederlle o prestixioso VII Premio Iberamericano SM de literatura infantil, e sabemos que foi proclamado candidato ao Andersen, o equivalente ao premio Nobel no ámbito da literatura para a infancia e a mocidade. Pero tamén o seu nome apareceu destacado en datas recentes pola súa consecuente actuación en defensa da lingua, integrado no grupo pro Lingua, a súa activa participación como asinante dunha carta crítica con certas declaracións do Conselleiro de Cultura ou a súa renuncia ao Premio anual de Cultura concedido pola Xunta de Galicia. Agustín Fernández Paz, un escritor, un cidadán.

P.- Podemos comezar por unha reflexión sobre o significado deste recoñecemento que a túa obra está a recibir, en primeiro lugar, desde a perspectiva individual, pero tamén desde unha perspectiva colectiva, no sentido do que ese recoñecemento (e visibilidade) pode significar para o ámbito no que ti vés traballando, o da literatura infantil e xuvenil en lingua galega.

R.- En linguas cunha situación sociolingüística adversa, como é o noso caso, é inevitable que calquera recoñecemento transcenda do plano individual. Nunha lingua normalizada seguramente non sería así. Eu son consciente dese feito colectivo, de que a xente de algún xeito se ve recoñecida e pensa: “Mira que ben, que este home, sen baixarse do galego, obteña ese recoñecemento”.

P.- Sen baixarse do galego e sen facer outro tipo de concesións, sendo autoesixente co teu propio traballo de escritor…

R.- Por suposto, parto do feito de que se ti traballas pensando en obter ese recoñecemento, o máis probable é que non chegues a obtelo. Cando un traballa aquí, no laboratorio do escritor que é a súa mesa de traballo, obviamente non pensas en nada diso. Sería ridículo. Mentres fóra chove ou hai sol, ti aquí, diante do papel (Fernández Paz segue a facer o seu primeiro borrador a man), indo de cando en vez ao ordenador, o único que tratas é de facelo o mellor posible, de responder ás obsesións que che fixeron meterte nunha historia. Despois, cando acabas as novelas sempre racionalizas, pero na práctica non funciona así… Con isto quero dicir que para min nisto non hai ningún mérito.

P.- Con todo, eu diría que si hai algún mérito porque non cabe dúbida de que tamén hai un tipo de escritor oportunista, que vai buscando o aplauso e as modas e adaptándose a elas.

R.- Home, no meu caso iso tíveno claro desde o primeiro momento. Tes que escribir como che saia, tes que seguir as túas obsesións, esa é a palabra que me sae sempre, e a partir de aí encantadísimo de ter lectores, claro. Pero non podes adoptar unha postura de rebaixarte, condicionada porque queiras chegar a máis público. Ti escribes, cando se trata dun libro infantil ou xuvenil, pensando nun tipo de lector pero tratando de facelo sempre da mellor maneira posible desde o punto de vista literario e se non che sae mellor será porque ti non podes.

P.- Falas dunha determinada concepción da literatura infantil e xuvenil coa que ti te sentes comprometido e eu atreveríame a dicir que o recoñecemento que agora se te está a dar implica tamén un recoñecemento desa literatura como literatura grande, por así dicir, fronte á minorización que sufriu durante moito tempo. Ata que punto podemos dicir hoxe que esa minorización xa foi superada?

R.- Superada non está pero avanzouse moitísimo, iso creo que é innegable. Hoxe non é tan complicado atopar unha persoa adulta que le libros de coleccións xuvenís, ou pais e nais que len cos seus cativos os libros infantís e recoñecen que gozan tamén coa súa lectura. O que pasa é que aínda hai unha marcha por facer porque os vellos prexuízos están aí, por abaixo, aínda que parcialmente superados. Nese aspecto, a nosa xeración pode darse por moderadamente satisfeita, no sentido de que conseguimos poñer á lix no mapa, que a xente lle preste atención e que non teñen máis remedio que aceptar que algúns non escribimos isto porque non saibamos escribir outra cousa senón porque é a nosa maneira de afrontar o feito literario.

P.- Eu faría unha analoxía entre esa superación, da cal ti moi ben dis que non podemos quedar satisfeitos co xa conseguido senón que convén seguir alertas, e a minorización da cultura de noso. Casualmente relín hai pouco un artigo teu de hai ben anos, na Revista Galega de Educación, na que falabas cunha imaxe moi potente da “cultura do bonsai”. Ata que punto a ameaza da cultura do bonsai non volve estar presente?

R.- Está moi presente. A política actual do goberno galego é iso…

P.- Lembra para os lectores o significado desa imaxe da “cultura do bonsai”…

R.- O termo non era meu senón de Xulián Maure, que o utilizara noutro contexto. A cultura do bonsai implica que os nosos gobernantes, as “forzas vivas” poderiamos dicir, aceptaban que quedaba bonito iso de ter unha cultura propia pero, igual que nos bonsais, o que se facía era ir cortando as poliñas que ameazaban con desmandarse, para que a árbore quedara reducida a unha cousa bonita pero ben controlada. Na actualidade, despois de algúns anos que parece que medrabamos como en monte aberto de mancomún, na actualidade o goberno galego volve coller as tesoiras de podar e veña, isto de aquí, isto do teatro, isto está tirando moito para arriba así que, chas! Isto das editoriais en lingua galega vai acabando sendo unha industria cultural das de verdade e iso non pode ser, abonda con pequenas editoriais amadoras, así que, chas! Estase vendo como, en efecto, cada retallada que dan é unha póla que cortan de maneira que non nos matan, porque obviamente iso estaría mal visto, pero si nos van retallando para que non medremos tampouco en exceso. Iso nótase en particular en todas as modalidades culturais que teñen a lingua como parte constituínte. Cústalles moito menos traballo aceptar as artes plásticas, pero ás forzas vivas da sociedade, que eu non quero personificar só no goberno, moléstalles que se desmanden as artes que teñen a lingua como eixe, o teatro, a literatura, mesmo a música que se expresa en galego. E por iso, cada vez que alguén logra un recoñecemento internacional, actuando en galego, estou pensando por exemplo en Mercedes Peón, a xente que é consciente desta agresión que estamos sufrindo alédase e di, isto tamén é algo meu. Pásame tamén a min, en Vilalba, despois de ter recibido estes premios, hai persoas que se me achegan e dinme, isto tamén é algo meu. Son conscientes de que hai esa dimensión colectiva.

P.- Nesta situación conflitiva que vivimos hoxe en día, algúns xestos teus veñen recuperar esa figura, quizais hoxe non ben visto, do escritor comprometido, no sentido de aquel que utiliza a súa capacidade de facerse escoitar por riba das posibilidades da xente do común para expresar as propias convicións como cidadán. Estoume a referir á carta dirixida ao conselleiro de Cultura, á túa renuncia ao Premio da Xunta.

R.- Si, é certo, o que pasa que non é algo que busque porque non é tampouco o papel social que me gusta xogar. No caso do rexeite do premio de cultura non tiña outra saída. Se eu fun dos que promovín desde Pro Lingua, a través da rede, unha petición de que, dada a actuación do goberno, os escritores aos que lles puidese corresponder non aceptasen ese premio, cando mo dan a min, non vou dicir onde dixen A agora direi B. Non teño máis remedio que agradecer ao xurado pero ser consecuente. Certamente na biografía de cadaquén é inevitable que aparezan inconsecuencias, seguro que na miña tamén, pero dentro do que cabe un trata de ser consecuente.

P.- Agora gustaríame entrar nun rápido percorrido pola túa obra seguindo unha proposta que non sei se che vai parecer demasiado acertada. Eu penso que a túa obra expresa a superación de certos antagonismos que algúns considerarían pouco menos que insuperables. Así, por exemplo, a túa obra nace dunha vocación docente inicial…

R.- Si, si.

P.- … e o “pecado” que algúns agardarían dese inicio sería o didactismo, mentres que o seu antagónico sería o que poderiamos chamar a literatura ludista, que procura o gozo lector sen máis. E ti demostras coa túa obra que iso non é necesariamente contraditorio: é posible o gozo lector ensinando, sen por iso rebaixar a esixencia estético literaria.

R.- Iso ten unha explicación en como se produciu o meu contacto coa literatura infantil e  xuvenil. Eu comezo a dar clase un pouco antes da morte de Franco, e interésome pola lix porque me atopo con nenos diante. E neses anos cadra que en España se produce o estoupido de toda unha lix que ata entón estaba estaba represada polo filtro da censura, que agora chega a través de coleccións como a mítica de Alfaguara, Noguer ou posteriormente Espasa Calpe. E de repente, en dous ou tres anos, descubro a toda unha xente que descoñecía: a Roald Dahl, a Gianni Rodari, a María Gripe, a Michael Ende, a Ursula Wolfe. Unha xente que fai unha lix que a min me gusta moito, mesmo como lector adulto entusiásmame, e descubro que aos cativos lles entusiasma tamén. Cando me toca escribir as miñas cousas, eu teño a vantaxe de que comezo xa maior, xa ao fío dos corenta anos, e xa estou curtido como lector, xa lin moito. Tamén fora membro, coma ti sabes, de xurados como o primeiro Merlín e xa vía os perigos dos libros galegos asociados de xeito exclusivo a trasnos e ao mundo rural mítico. E eu dun xeito inconsciente, isto é consciente só agora, eu tiro por outro camiño. Foi así

P.- Seguindo coa liña dos antagonismos, penso que hai tamén na túa lix a demostración de que a fantasía non ten por que ser evasiva senón que pode ser utilizada para un mellor desvelamento do real, para poñer de relevo contradicións que doutro xeito podían quedar non tan manifestas, e que ademais axuda a que os conflitos resulten particularmente atraentes para un lector novo.

R.- Estou de acordo e aí si que son particularmente consciente. Isto posiblemente me veña non só da lix senón da literatura para adultos, penso p. ex. na Metamorfose de Kafka, de como a través da fantasía podes falar con maior profundidade do real. O caso máis claro é o dos Contos por palabras pero hai tamén outros libros, como os tres que dediquei a un mesmo tema (para min porque logo a crítica pode velo doutra maneira). É o tema da perda dos valores do mundo rural popular tradicional por efecto da modernización. Algúns pode ser bo que se perdan, outros non e entre eles estaría o imaxinario colectivo, os seres míticos. A isto dediqueille tres libros, As fadas verdes, No corazón do bosque e Aire negro. E eses tres libros responden á mesma idea: a de traballar sobre os seres míticos e a súa presenza e función na sociedade actual, de aí que unha nena se atope cun trasno, outra se atope cunha fada verde e outra se atope coa “besta”, con resultados diferentes.

P.- Eu poría ao lado de Aire negro, as Cartas de inverno, dúas novelas que para min constitúen homenaxes implícitas aos dous indiscutibles mestres do relato de terror moderno, Poe e Lovecraft. Son relatos do que Todorov chama o fantástico moderno, que nada tería que ver co fantástico marabilloso da literatura precedente, pero xustamente ti acertas a amosar que esa vinculación pode persistir, xusto na dirección que vés de sinalar con respecto a Aire negro

R.- Esa conexión xorde de xeito inevitable. En Aire negro eu vou abordar un relato de terror, pero non se trata de que eu diga previamente, nun determinado momento, vou mesturar Lovecraft cos seres míticos tradicionais, en absoluto. Sae así e logo é a posteriori cando ti o recoñeces, pero o proceso de escritura non funciona de acordo cun plan preestablecido que inclúa estes elementos. Eu si teño un plan preestablecido da trama, os personaxes, fago fichas, fago esquemas, pero á hora da verdade isto afecta só ao externo, o interno, o que hai dentro, a parte invisible do iceberg, iso é… non sei se é moi correcto chamalo así… iso é irracional.

P.- Podiamos dicir que se escapa ao proceso estritamente metódico.

R.- Iso é. P. ex., nesta última novela, Non hai noite tan longa, calquera que a lea agora podería dicir, o autor quixo facer un axuste de contas cun certo pasado da nosa xeración, e eu mesmo o digo nas entrevistas. Pero a crúa realidade é que a novela xorde dunha imaxe que eu anoto hai cinco ou seis anos, a de alguén que chega a unha casa baleira e na sala desa casa atopa o fantasma, a aparición, a ánima, o espírito ou chámao como queiras, de seu pai que lle di: “Moito tardaches, levo máis de ene anos agardándote”. Ese é o motor de todo o libro. E logo, como teño 64 anos e estamos no tempo do axuste de contas co noso pasado e a nosa xeración, vou achegando novos vimbios que van construíndo a novela, pero o motor que a fixo nacer foi esa imaxe. É así. E sei que hai escritores que lles pasa isto mesmo tamén polo que leo eu deles, pero tamén sei que hai outros que non.

P.- Hai unha novela que eu sei que ti amas moito, que é O centro do labirinto, onde vexo representada tamén a resolución mediante doutro falso antagonismo, o que opón un universalismo uniformizador, que é o que hoxe se impón a través da globalización neoliberal, e un provincianismo diferenciador singularista. E ti vés amosar, mediante o teu relato, que este antagonismo encerra unha trampa perversa.

R.- Esa é a única novela na que o punto de partida, no canto de ser unha imaxe ou algún elemento semellante, é iso que ti que acabas de argumentar: quero facer unha novela sobre os temas que me preocupaban de aquela, e me seguen a preocupar hoxe, a globalización neoliberal e como isto arrasa coa diversidade ecolóxica, coa destrución da natureza, a destrución das linguas. Eu chámoa a novela sobre a lingua. Pero como é unha novela e non un ensaio, coidei moito de que as ideas quedasen encarnadas en personaxes e accións. Pero si, a idea era esa, e con iso non descubría nada senón que volvía sobre algo que, noutros contextos, xa afrontaran a xeración Nós ou Octavio Paz, quen deixou dito: “Se puede ser universal en una aldea de los Andes, se puede ser provinciano en el centro de Nueva York”.

P.- Continuando cos antagonismos que che veño propoñendo, outro é a que opón a literatura aos novos medios, o cine, a banda deseñada, a televisión. Tamén a túa literatura expresa moi ben a superación deses antagonismos.

R.- É evidente: se me pasa a min, que son un lector que me encanta ler e ao mesmo tempo me encanta tamén ver cine e pásome o día navegando polos blogs, eu son a proba empírica de que…

P.- … que a galaxia Gutenberg e a galaxia McLuhan non son antagónicas.

R.- Exactamente. É máis, están aínda por explotar as sinerxías que se poden dar entre os distintos medios. Así que non hai contradición. Eu entre cine, banda deseñada e literatura establezo un continuum, aí o que hai son historias e as historias poden chegar a nós por distintos medios pero, finalmente, como dicía Cunqueiro, nós somos “bebedores de historias”. Gústannos as historias, as ensinanzas que se sacan a partir desas historias, que as podes perfectamente atopar tanto nun relato cinematográfico como na banda deseñada, como nun texto literario, entre todos eles dáse un continuum.

P.- Esa centralidade da historia á que te acabas de referir é ben clara na túa obra. Aeptarías que, facendo unha analoxía con creadores cinematográficos do período clásico, dixera que ti estás máis próximo a un John Ford que a un Orson Welles, no sentido de que es máis alguén que procura a transparencia na narración…

R.- Si, a pureza e a sinxeleza no estilo.

P.- … que a invención experimentadora de novas formas?

R.- Si, mais gústanme moito tamén, como lector ou como espectador, as obras que buscan a experimentación da linguaxe, estiven fascinado no seu día polo Ulises, e agora mesmo estou a ler a última novela de Freixanes e paréceme macanuda a súa opción. Con todo, cando un escritor ou un director conseguen unha narración depurada, p. ex., penso agora n’As uvas da ira, tanto na narración orixinal de Steinbeck como na película de John Ford, unha historia ben contada nos dous casos, cunha forma de expresión clara capaz de chegar á xente do común, pois si, eu síntome identificado con esa elección estilística.

P.- Eu diría que a túa escrita é ademais unha homenaxe permanente ao lector…

R.- Ti cres?

P.- Si, si, e iso evidénciase na aparición nos teus relatos dos libros con referencias explícitas…

R.- Ah, si, iso si.

P.- … ata chegar a Aire negro, onde a lectura é adoptada como terapia.

R.- Iso é adrede. Na vida real hai lectores igual que hai, que sei eu, bebedores de martinis secos, así que, que me custa a min poñer nas miñas novelas algún personaxe que teña entre as súas características ser lector? Ao mesmo tempo esa cousa tan sinxela axúdame a falar de libros que a min me interesan ou que encaixan con aquilo que estou contando, introducindo os libros con naturalidade no propio relato.

P.- Hai unha frase recorrente en moitas das túas entrevistas, para explicar a xénese das túas propias obras, na que falas dos “fíos da vida”, de como os fíos da vida entretecen os relatos que logo ti como autor acabas construíndo. E eu diría que eses fíos da vida son tamén as veces os fíos da morte. Estou a pensar nese ciclo de tres novelas sobre a memoria, que ademais teñen particular actualidade se temos en conta que os tempos que veñen van ser posiblemente tempos de novo de agochar ou mesmo borrar a memoria.

R.- Tamén aquí hai algo consciente cando afronto libros como Corredores de sombras ou como Noite de voraces sombras. En Cds a protagonista di expresamente que o que a move a escribir é ese esforzo marabilloso de persoas que están a abrir fosas, desenterrando cadáveres, iso é o que a leva a tratar de desenterrar o cadáver soterrado na fosa que abrirá mediante o seu relato. E Ndvs nace do meu pasmo cando eu descubro, xa moi maior, que a illa de San Simón foi un campo de concentración.

P.- Non viras, ao escribir Ndvs, o documental Illados de Antón Caeiro?

R.- Precisamente o guión publicado por Ir indo dese documental é o que me descubre o que acontecera na illa de San Simón. O documental só o vin despois. Tras ese impacto veu o de saber que en moitos outros lugares de Galicia houberan campos de concentración e iso únese ás políticas de borrado da memoria. Nos anos en que eu escribo Ndvs Fraga acababa de dicir “basta ya de abrir fosas”. É a perplexidade dun cidadán que descobre esas cousas, xa maior. E que di, cando eu teño este descoñecemento tan grande, froito da miña xeración, como será de pavoroso o descoñecemento das xeracións novas. Non teñen idea de nada. De aí parte tamén a necesidade de escribir esas novelas.

P.- Para concluír, gustaríame que fixeras unha reflexión sobre as carencias do chamado sistema literario galego. Tense falado moito da ausencia de procedementos de visibilización, que deberían estar acompañados dunha crítica rigorosa, con presenza na prensa, na televisión… Que opinas disto?

R.- Está claro que o noso sistema literario, por recorrer á expresión ao uso, non ten unha situación normal. Iso Antón Figueroa xa o contou con detalle. Cales son as carencias? Non se pode trasladar de xeito mimético a situación sociolingüística á situación literaria pero é evidente que hai unha certa correlación. Os problemas inherentes á situación social da lingua trasládanse, queiramos ou non, ao sistema literario, non en particular ao acto de creación. A min gústame dicir que cando escribo o centro do mundo está aquí, enriba desta mesa e polo tanto dá o mesmo que escriba en inglés, en galego ou en tagalo. Pero, unha vez acabado o acto de creación, comeza a socioloxía literaria. Ese libro ten que ir a unha industria cultural e precisa dunhas canles institucionais que lle permitan chegar aos lectores, e os lectores teñen que saber da súa existencia para chegar a lelo. E é en todo ese proceso onde se notan as carencias: a industria cultural, malia o moito que se ten avanzado nestes últimos vinte anos, non ten aínda o tamaño e a consolidación que lle fai falta. Existen problemas na distribución, tanto en relación co libro actual como co emerxente libro electrónico. Existen tamén problemas gravísimos no punto de venta, co libro galego, como a aldea de Asterix, confinado nun océano de ocupación romano. E existen problemas no último destinatario que é o lector, porque moitos deles poden non ter a competencia necesaria para unha lectura fluída. Unha lectura, como di Antón Figueroa, chea de ruídos derivados desa non práctica de lectura literaria en galega. Así que vemos que entre o escritor e o seu destinatario existen unha serie de problemas que non teñen directamente que ver co lugar no que habitas. Porque eu podería estar agora mesmo escribindo en inglés no último curruncho das illas Samoa,  e ter un axente literario en Londres, e sería como se estivese no centro do mundo. Na actualidade dá lugar onde escribas porque, coa rede, todos somos centro, en teoría.

P.- En teoría, porque ao final a rede tamén reproduce novos espazos de minorías e maiorías, novos centros e novas periferias.

R.- E iso que, no caso do galego, na rede ten unha presenza vital moi importante porque polo momento non está sometido ás cortapisas ás que si está sometido na sociedade chamemos real, por oposición á virtual da rede. Na rede vemos que hai un sector importante que se manifesta en galego cunha vitalidade abraiante. Unha vitalidade que rompe cos esquemas de conflito lingüístico que se impoñen na sociedade.

MIGUEL VÁZQUEZ FREIRE