Os proletas non teñen alma

STRATOS (1987), de Miguelanxo Prado
Para recuperarmos Stratos

Durante máis de tres décadas (dos 70 aos 90 do século pasado, sobre todo) fun un lector apaixonado das revistas de cómics que daquela se publicaban en España (e das de Portugal, sempre que podía). Foron os anos dourados deste tipo de publicacións (TOTEM, Cairo, Cimoc, 1984, Rambla, El Víbora, Cómix Internacional, etc), que se beneficiaron da recuperación de gran cantidade de historias doutros países que ata daquela estiveran inéditas na España de Franco.

Cando en 1997 publiquei O centro do labirinto, unha das miñas novelas máis persoais, inicieina con esta dedicatoria:

Sinalaba así dúas obras que admiraba, que me fixeran pensar e que, dun xeito ou doutro, tivera presentes durante a redacción da novela. Esta entrada está dedicada á primeira, Stratos; sobre Watchmen, xa terei ocasión de falar máis cedo ca tarde.

Aínda que Stratos se publicou orixinariamente en 1985, o feito de que El Patito Editorial publicase hai pouco tempo a versión galega deste álbum, sérveme de pretexto para traela hoxe aquí. Veño de relelo hai uns días: non só conserva todos os valores que eu lembraba, senón que o paso do tempo non fixo máis que agrandar a súa vixencia, pois o mundo que describe está agora moito máis preto que cando Miguelanxo Prado o creou, hai xa trinta anos.

Ben sei que despois viñeron outras obras excelentes de Miguelanxo, entre elas esas indiscutibles obras mestras que son Trazo de xiz, De profundis e Ardalén. Mais iso non é impedimento para que nos acheguemos a álbums tan sólidos como Stratos.

Unha exposición e un catálogo

O texto que segue é, en boa medida, outra recuperación. En abril de 1992, o Concello da Coruña organizou, no Kiosco Alfonso, unha amplísima exposición da obra de Miguelanxo Prado (MAP, en diante), que daquela aínda non publicara Trazo de xiz (e da que se ofrecía un adianto). O catálogo que se publicou con tal motivo incluía dous ensaios: “Sinfonías minimalistas e insumisas”, de Jesús Cuadrado, e “Vintedous fragmentos”, da miña autoría.

Unha parte dese ensaio estaba dedicada a Stratos. É a que reproduzo parcialmente aquí, tras eliminar a faramalla e quedar só coa substancia.
O álbum Stratos, o segundo na obra de Miguelanxo Prado, apareceu en 1987. Recollíanse nel os sete capítulos que foran aparecendo durante o ano anterior na revista 1984. A acción transcorre nun tempo futuro,  arredor do ano 2115. Esta translación temporal vaille permitir unha maior liberdade na creación dos ambientes e das situacións que lle interesa tratar; liberdade que aproveitará para falarnos, unha vez máis, sobre o tempo presente.

Para os que fomos seguindo no tempo a obra de Miguelanxo, Stratos significou unha constatación que logo se evidenciou con máis claridade en obras posteriores: se había un cambio de tema, había tamén unha proposta plástica diferente. Demostrando que fondo e forma son indisociables, o autor renunciaba ó fácil camiño de insistir nun estilo gráfico que xa demostrara a súa rendibilidade e ofrecíanos unha nova estética que cadraba á perfección cos temas e co ambiente que agora se trataba.

O panorama que se nos presenta en Stratos é sombrío, non ofrece fendas que permitan albiscar unha raiola de optimismo. O que aquí se nos ensina é o panorama que agarda á sociedade actual, á sociedade baseada no consumo e na depredación dos recursos naturais, se segue polas liñas marcadas e aceptadas hoxe maioritariamente. Trátase dun álbum duro, insólito no eido da banda deseñada, cunhas propostas ideolóxicas que cada ano que pasa se perciben como máis actuais.

Fala Ferrín

“E é que Stratos supón algo moi serio: unha reflexión poética sobre a dexeneración do sistema capitalista, sobre os diversos absurdos a que conduce a acumulación. Estas reducións (anticipativas) do que hoxe temos ata extremos de utopía, quero dicir de utopía posible no sentido de Esnst Bloch, poñen a pel de galiña, porque o aparente irreal explica e dá sentido ó realmente presente. A súa forza, a de Miguelanxo Prado en Stratos, non radica no terrorismo satírico de Swift, nin é un manifesto contro il laboro, coma no caso de Island de Aldous Huxley. Isto fire porque en Occidente, hoxe, todo camiña na mesma dirección que o narrador e debuxante nos sinala.

Calidade de estilo e dureza conceptual existen nalgúns dos novos autores de cómic, entre os que se encontran Christin/Bilal e Prado. Fronte á vaporosa delicuescencia posmodernista que invade, por exemplo, o vídeo ou a poesía do noso tempo, con irisacións deliberadamente insignificantes, fronte á belixerancia ideolóxica que vemos en todas partes contra calquera forma de literatura ou de creación crítica, aparece esta historieta, capaz de ilustrar a Historia. En realidade, soubémolo sempre: Woolrich era quen de explicar mellor a Norteamérica da Depresión nunha páxina de diálogo que moitos tomos saídos dos seminarios universitarios.”

X. L. Méndez Ferrín (anacos do prólogo que escribiu para o álbum Stratos)

(1ª parte da entrevista a MAP no programa “Somos unha potenzia”, TVG. A 2ª parte pode verse aquí)

No interior dos estratos

Stratos, o título do álbum, fai referencia á idea que lle dá o sentido final ao conxunto das sete historias. Porque MAP imaxina unha sociedade ferreamente estruturada en clases sociais: unha sociedade onde as clases son tan evidentes que os ideólogos do poder teñen que estar teimando, unha e outra vez, na ilusión da sociedade horizontal e aberta.

Hai un cómic de Moebius, “The long tomorrow“, no que a estratificación social está resolta cunha idea gráfica excelente: o mundo no que transcorre a historia, unha inmensa cidade construída baixo a superficie do planeta, ten innumerables “pisos” cara a abaixo. De maneira que cada nivel corresponde a unha certa clase social, a un poder económico. Os que viven nos niveis próximos á superficie son os que mandan; os que habitan os niveis inferiores, inhóspitos e perigosos, son os marxinados e os que non teñen ningunha posesión de valor.

Se cambiamos a dimensión vertical pola horizontal e se examina a división topográfica das nosas cidades (esas liñas invisibles que a fragmentan en zonas nas que habitan distintos grupos sociais, en función do poder económico) atopariamos unhas similitudes inquietantes.

Dos proletas aos que moven os fíos na sombra


En Stratos, MAP irá amosándonos  os diferentes estratos da sociedade ¿futura?, empezando polo máis baixo: o dos proletas (“E falando de proletas… ¿sabes que me dixo o director? ¡Que se demostrou que non teñen alma! Así se explica que só sirvan para eses traballos e que vivan como viven!“, di un dos personaxes) e subindo devagar ata o máis alto: o das oito persoas que, desde a sombra do poder económico, controlan todos os gobernos mundiais.

Nunha construción exemplar, o percorrido por estes estratos facémolo por medio dun mecanismo narrativo que serve para engarzar con fluidez unhas historias con outras: o protagonista de cada un dos relatos é sempre un dos personaxes que aparecía como secundario na historia precedente.

Asistimos así a un feroz axuste de contas cos absurdos sobre os que hoxe se basea a nosa sociedade. No primeiro relato, os protagonistas son dous obreiros que están a piques de ser despedidos da empresa para a que traballan. Os planos que nos mostran as súas condicións de vida e de traballo deixarían pálido ao Dickens que retratou o rostro salvaxe do capitalismo do XIX. Un deles non dubida en matar ao compañeiro para conservar o seu emprego. De nada lle vale: o paro será tamén o seu destino.

Despois, en lenta ascensión, imos pasando revista á obsesión polo consumo (eses planos coas rúas ateigadas de carteis publicitarios!), ao racismo máis exacerbado (nunha das historias cóntasenos como un grupo de altos executivos viaxan a África para ver unha auténtica tribo salvaxe. Un deles di: “Os auténticos extinguíronse, pero a partir de cachorros de proleta, criados en estado salvaxe, conseguiuse recuperar esa especie desaparecida. ¡A ciencia é grande!“), á corrupción que domina unha boa parte da sociedade.
No quinto relato chegamos ao nivel máis alto. A protagonista é Ilka Meséjic, unha das oito persoas que controla o mundo, aínda que cara á sociedade figure como unha alta directiva dunha empresa de computadoras. Unha persoa que, ao comprobar que a orde económica ameaza con derrubarse, entra en crise e vai visitar un vello membro dese club de elixidos, Einar, agora retirado no campo e dedicado aos seus bonsais. O diálogo non ten desperdicio. Nun momento dado, preguntado polo porqué da súa retirada, Einar contesta: “Perdín a miña fe no Plan… herdamos unha sociedade que era unha tubaria podre… e en vez de cambiala liámonos a lle poñer parches. Rebentará en calquera momento e nós, os directivos, ditadores secretos, determinando pobrezas, riquezas, consumos, producións, éticas, políticas… Non podemos salvala, só prolongar a agonía“. Despois da toma de conciencia, Ilka introduce nos ordenadores os datos suficientes para que o proceso de degradación se acelere, e foxe para o campo, onda Einar.

O resultado do proceso é a desaparición dos estratos tal como estaban configurados e a aparición dunha nova sociedade que se rexe pola lei do máis forte. Coma tal, o proleta do primeiro relato  agora é un gánster que controla un sector da cidade; unha sociedade na que xa está inoculado o xerme da autodestrución.

O capítulo derradeiro, brevísimo, ofrécenos a imaxe de Ilka, no seu refuxio do campo, despois da morte de Einar. Decide volver á sociedade (?) e, aínda que promete regresar á casa, a secuencia derradeira, un longo plano fixo que nos marca o paso do tempo, indícanos, nun final aberto, que nunha sociedade así xa non son posibles os privilexios.

A estética de Stratos

A proposta gráfica de Stratos é coherente co contido, como dixen antes. Nas figuras e ambientes búscase deliberadamente unha estética feísta, ateigada de claroscuros. Trátase dun grafismo escasamente compracente co lector, cuns personaxes de trazos caricaturescos, nunha liña tan feroz coma a de George Grosz. Uns personaxes arquetipos, nos que doadamente recoñecemos tipos e comportamentos actuais. O debuxo resólvese case exclusivamente coa utilización da liña, con viñetas nas que os tramados, cunha estética expresionista, recollen o ambiente opresivo axeitado a certas escenas.

Stratos foi, na miña opinión, unha intensa viaxe por un camiño que Miguelanxo Prado explorou minuciosamente, espreméndoo ata as últimas consecuencias. As novas obras (Crónicas incongruentes, Quotidianía delirante) tiñan que ser, forzosamente, diferentes.

 

** Para saber máis da ampla e diversa obra de MAP é imprescindible a súa páxina web: www.miguelanxoprado.com

** Para coñecer mellor a Miguelanxo Prado: unha longa e substanciosa conversa en Popular TV Galicia:

Por non ser dos que calan

(A fotografía de Albert Camus é de Henri Cartier-Bresson, en 1947)

A peste (La chute, 1947), de Albert Camus

Nesta entrada, imos comezar polo que debería ser o final. Trátase dun vídeo onde se recolle o discurso que Albert Camus pronunciou en Estocolmo o 10 de decembro de 1957, cando recibiu o Premio Nobel de Literatura. Paréceme un texto idóneo para achegarse de primeiras á figura do escritor francés:

 Ler A peste en tempos difíciles

Durante estas últimas semanas, estiven a ler La peste, a novela de Albert Camus, na tradución ao castelán de Rosa Chacel ( o orixinal, La Chute, é de 1947)  Debe de ser a cuarta vez que a leo completa; non o lembro ben porque foron moitas as ocasións en que me acheguei a ela para revisar algún anaco concreto.

O que nunca poderei esquecer é a primeira vez que lin A peste. Foi no verán de 1968, no campamento de Monte la Reina, en terras de Zamora, onde eu estaba facendo as Milicias Universitarias. Un compañeiro de tenda, ao que sempre lle estarei agradecido, ía á súa casa nas fins de semana e traíame libros da biblioteca do seu pai. Libros moi ben elixidos, para satisfacer a miña fame de lecturas. Así foi como, entre outros, e sempre en edicións arxentinas ou mexicanas, pois daquela estaban prohibidos en España, lin a Sartre, a Bertrand Russell, a Kafka, a Malraux… e tamén a Camus. Unha desas semanas tróuxome O estranxeiro e A peste. Esta última, sobre todo, deixou en min unha pegada fondísima.

Eu xa devecía por ler estes autores desde había algún tempo. Non é agora o momento de contalo aquí, mais debo dicir que o curso anterior lera, na Universidade Laboral de Xixón, os catro primeiros tomos da Literatura del siglo XX y cristianismo (do belga Charles Moeller, editados en castelán por Gredos). En cada toma reúnense estudos sobre algúns autores determinados (máis da metade, prohibidos daquela en España), con abondosa información e, sobre todo, coa reprodución de extensos fragmentos das obras.

Así que, cando enfrontei a lectura d’A peste, eu xa posuía ben información sobre a novela, así como sobre outros libros de Camus que aínda tardei décadas en ler, como O mito de Sísifo ou O home rebelde ou o seu teatro. Reitero que lin o libro con ansia e que a súa lectura influíu de xeito significativo na miña visión do mundo.

Agora, cando volvín a el, despois de tantos anos, comeceino con algo de prevención. Temía que me pasase coma con outros libros, descubrir que o tempo o fixera avellentar. Mais non, todo o contrario. Canta razón ten Italo Calvino no seu ensaio Por que ler os clásicos: «Un clásico é un libro que nunca remata de dicir o que ten que dicir.» Pois A peste, nestes primeiros anos do século XXI, semella estar escrita para falar da sociedade en que vivimos hoxe.

 Que nos conta Camus en La peste?

Antes disto, sei que debería comentar algúns aspectos básicos da biografía de Albert Camus (a infancia e a mocidade en Alxeria, o seu papel dentro do existencialismo, as polémicas con Sartre, o labor como xornalista, o papel xogado na Resistencia, o Premio Nobel concedido en 1957, a súa relación con María Casares…). Mais non paga a pena facelo aquí, á vista dos excelentes textos que podemos atopar na Rede (entre eles, este de Marga do Val ou estoutro de Tony Judt). Só comentarei que Camus naceu en Alxeria, cando aínda era unha colonia francesa. A peste publicouse en 1947, e a guerra que levou á independencia de Alxeria desenvolveuse entre 1954 e 1962.

Un bo complemento para achegarse á biografía de Camus témolo nesta fotobiografía “Albert Camus, soledad por la libertad”.

Sei que a ninguén lle estrago a lectura se fago aquí un breve resumo da historia, pois o apaixonante deste libro está máis alá da anécdota, como logo comentarei.

A historia transcorre na cidade de Orán, na beiramar de Alxeria, nalgún ano da década dos corenta. O 16 de abril comezan a aparecer ratas mortas polas rúas da cidade. Veñen dos sumidoiros e saen ao exterior para morrer pouco despois, botando sangue pola boca. Ao primeiro ninguén lle dá importancia; a preocupación comeza cando o número medra de forma alarmante.

Non tardan en enfermar as primeiras persoas, con síntomas que remiten á peste bubónica, a terrible Peste Negra da Idade Media. Eses enfermos van morrendo, sen que os médicos poidan facer nada. Para non alarmar, as autoridades quítanlles importancia. Mais cando o número de casos medra sen cesar, non teñen máis remedio que facelo público: trátase da peste, que se está a estender pola cidade. Ante a gravidade da situación, o goberno decide illar a cidade. Ninguén poderá entrar nin saír dela.

Todo o anterior, e os dez longos meses en que a peste permanece na cidade, ímolos vivindo a través dos personaxes que protagonizan este libro. O principal é o doutor Bernard Rieux, que asume a responsabilidade de dirixir a batalla contra a peste. Os outros personaxes irémolos coñecendo pola relación que teñen con Rieux. Case todos eles son representativos dos diversos estamentos da cidade (agás da poboación árabe, que en ningún momento aparece no libro). Así, temos o xuíz Othon e o sacerdote Peneloux, a xustiza e a relixión. E está Tarrou, chegado á cidade un pouco antes de comezar a peste, que asume o traballo de elaborar unha crónica detallada do que vai sucedendo. Un funcionario, Grand, é quen leva as estatísticas das mortes que se producen.  E temos tamén un xornalista, Rambert, que loita por saír da cidade e reunirse coa súa amada.

O núcleo da novela reside nas actitudes, nos actos e nas conversas deses personaxes ao longo dos dez meses que a cidade permanece illada. O papel da relixión, o silencio de Deus, a dor e a morte, a solidariedade dalgunhas persoas, o egoísmo da maioría… son algúns dos temas que se desenvolven n’A peste. E, sempre omnipresente, a enfermidade e as súas consecuencias: que facer cos mortos, como loitar contra ela, os cambios na vida da cidade…


A actualidade d’A peste.

A novela publicouse en 1947, cando había só dous anos que rematara a 2ª Guerra Mundial. Daquela leuse como unha alegoría sobre a ocupación de Francia polos alemáns. Ou tamén sobre a expansión nazi por Europa antes e durante a guerra mundial. E si, ambas son lecturas con sentido, sobre todo no tempo en que apareceu a novela.

Non obstante, lida desde hoxe, é doado entendela como unha parábola que pode iluminar moitos máis feitos. Pois, por desgraza, son moitas as pestes que chegan a nós.

As máis evidentes son algunhas das novas enfermidades  que se estenden na sociedade e que provocan reaccións moi semellantes as que describe Camus. Lembremos a relevancia da SIDA, e os comportamentos ante ela naquelas primeiros anos en que non se sabía que era nin como se contaxiaba. Algo parecido está a ocorrer co ébola, aínda que sexa máis limitado.

Pero tamén se pode asociar a outros feitos relevantes, pandemias que hoxe se estenden polo mundo e poñen en perigo o conxunto da humanidade. Coma tal, o capitalismo sen freos que provoca cada vez unha desigualdade maior, así como o esgotamento dos recursos naturais. Ou o cambio climático, do cal xa sufrimos na actualidade as primeiras consecuencias, e que ameaza con estenderse cada día máis.

 Dous breves fragmentos

Con todo, A peste é unha novela que transmite unha inmensa esperanza nas persoas. Velaquí dos anacos da parte final:

No medio dos berros que redobraban a súa forza e a súa duración, a medida que os ramos multicolores se elevaban no ceo, o doutor Rieux decidiu redactar a narración que aquí remata, por non ser dos que calan, para testemuñar en favor dos apestados, para deixar polo menos unha lembranza da inxustiza e da violencia que se lles fixera e para dicir simplemente algo que se aprende no medio das pragas: que hai nas persoas máis cousas dignas de admiración que de desprezo.

(…)

Escoitando os berros de alegría que subían da cidade, Rieux tiña presente que esta alegría está sempre ameazada. Pois el sabía que esa multitude feliz ignoraba o que se pode ler nos libros, que o bacilo da peste non morre nin desaparece xamais, que pode permanecer durante décadas durmido nos mobles, na roupa, que agarda pacientemente nas alcobas, nas bodegas, nas maletas, nos panos de man e nos papeis, e que pode chegar un día en que a peste, para desgraza e ensinanza dos homes, esperte as súas ratas e as mande a morrer nunha cidade feliz.

Outros dous vídeos e unha cita:

En 1992, o director arxentino Luis Puenzo fixo unha película a partir da novela de Albert Camus, con William Hurt no papel do doutor Rieux. Velaquí o trailer:

Nestoutro vídeo temos a oportunidade de ver e escoitar a Albert Camús, nunha entrevista que lle fixeron a propósito da estrea da súa obra teatral Os poseídos en 1959:

Como remate, un anaquiño de O home rebelde, un dos ensaios máis coñecidos de Camus:

Que é un home rebelde? Un home que di non. Pero negar non é renunciar:  tamén é un home que di si desde o seu primeiro movemento. Un escravo, que recibiu ordes durante toda a súa vida, xulga de súpeto inaceptable unha nova orde. Cal é o contido dese «non»? Significa, por exemplo, «as cousas duraron xa demasiado», «hai un límite que non pasaredes». En suma, ese «non» afirma a existencia dunha fronteira.

Un bo día para regresar

(A foto reproduce a Fervenza de Neda. O seu autor é José Argos Aguilar
(http://www.fotored.es/foto/ficha/fervenza-neda-rias-altas–2534)

Este blog leva parado desde o mes de agosto, por razóns diversas. Como as intencións que o fixeron nacer seguen moi vivas, imos recuperar os azos e poñelo a funcionar de novo. E este 11 de novembro é un bo día para volver.
Sempre que paso por etapas difíciles, busco acubillo na lectura dos poetas que me acompañan desde hai tantos anos. Xa o sabemos: un poema, por moitas veces que se lea, nunca se acaba de ler.
Era o ano 1972 cando lin por vez primeira o poema que hoxe reproduzo aquí, para recomezar con bo ánimo a escrita no blog. Trátase de “Ahora”, unha composición que forma parte do libro La memoria y los signos, que José Ángel Valente publicou en 1966.
Lembro ben aquela primeira lectura. E comprobo que nestes meses finais do 2014 segue viva aquela lembranza, mesturada agora con novos sentimentos. Eu son outro, e os tempos tamén son outros. Mais o poema segue tan vivo coma antes:

AHORA

Es ahora la hora
de sacudir la raíz y volverla hacia el cielo,
la hora de deslizar bajo la puerta
honorable del hombre
sin baldón y sin tacha un grito débil,
bajo la del cobarde una ocasión de muerte,
bajo la del avaro una súbita
apetencia de vida,
bajo la del cínico
un pensamiento compartido,
bajo la del creyente
la verdad que repite sin saberlo,
bajo la del necio amparado en sus dogmas
un globo de color del cielo libre,
bajo la del triste un niño,
bajo la del niño toda
la luz del mundo y bajo
la gran puerta del mundo
la palabra que haga
saltar los duros goznes,
dar paso a la riada,
forzar la sombra
en su estallido: el tuyo,
libertad.

 

Contos mínimos (e 8)

(Vista da ría de Viveiro desde o monte de San Roque.
A foto procede da web www.boutiquehotelspain.com/)

CONSIDERACIÓNS SOBRE A RESURRECCIÓN DA CARNE

Cando soubo que o seu mellor amigo fora incinerado, en cumprimento do desexo que manifestara antes de abandonar este mundo, non puido evitar que unha man invisible premese durante horas o seu corazón.

Levaba anos con aquela preocupación gardada no máis fondo. Ao primeiro confesáralla a algúns amigos, que a recibiran coma se dun chiste se tratase. Daquela decidira non falalo con ninguén máis, aínda que non acababa de entender como todos podían estar tan cegos. Comprendía que os ateos e os agnósticos non se preocupasen, mais deixábao desconcertado a indiferenza dos católicos. Claro que agora non se ensinaba o catecismo coma antes, e a xente tampouco non lía a Biblia, quizais iso explicaba tal descoñecemento.

Porque viña ben claro no Apocalipse, o derradeiro libro do Novo Testamento: chegará a fin do mundo, e todos os mortos resucitarán. Deus baixará dos ceos, reunirá a humanidade enteira no Val de Xosafat e será alí onde separe os xustos dos pecadores. Se era así, e non había razóns para dubidar da palabra revelada, como se amañarían todos os que ao morrer foran incinerados?

Xa non debía ser doado resucitar se te inhumaban en tumba ou panteón. Os milleiros de átomos que noutrora formaran ósos e músculos tiñan que encontrarse para lle dar forma ao corpo orixinal. Era difícil, mais, ao estaren no mesmo lugar, a reunión sempre sería máis doada.

En cambio, que pasaba coa incineración? A meirande parte do corpo perdíase no aire en forma de vapor. Si, quedaba a urna coas cinzas, mais estas case sempre acababan estradas para que a auga e o vento as espallase. En casos así, razoaba, a futura resurrección convertíase nunha empresa que semellaba imposible ata para o mesmo Deus.

Absorto nestes pensamentos, non reparou no semáforo vermello nin no camión que se lle botou enriba cando comezaba a cruzar a rúa. Dous días despois incinerárono. Coa mellor das intencións, a viúva creu cumprir así un dos desexos máis sentidos do seu home. Semanas máis tarde, cando xa cantara o cuco e as flores ventureiras alegraban os campos, a muller subiu coa urna ata o cume do monte de San Roque. E alí, desde o miradoiro que permitía contemplar a infinda beleza da ría de Viveiro, espallou as cinzas por aquela paisaxe que o seu home tanto amara en vida.

Contos mínimos (7)

                                                  

 DÚAS VIDAS
1

Aquela tarde, ao contemplar os ollos de Ana, alcanzou a ver neles unha mestura de xenreira e de tristeza na que nunca reparara. Comprendeu daquela que a súa vida en común fora un fracaso e que xa non lle quedaban máscaras para continuar coa simulación durante máis tempo.

2           

 Aquela tarde, Ana observou que o seu marido a ollaba dun xeito estraño, moi distinto da mirada tenra e cómplice á que ela estaba afeita. Comprendeu entón que aqueles ollos se volveran transparentes e permitían albiscar unha casca baleira e seca no lugar onde, noutro tempo, medraban vizosas as ganas de vivir.