E todos, todos se van

Stefano, de Mª Teresa Andruetto  (Galaxia, 2010 / Ediciones SM, 2010)

Unhas palabras sobre a autora

Lin esta novela ao pouco de aparecer publicada en España (a edición orixinal arxentina é de 1997). Primeiro coñecín a versión galega editada por Galaxia, traducida por Ánxela Gracián. E pouco despois souben da edición en castelán de SM, que lin fascinado, como xa me ocorrera coa versión galega.

O meu primeiro coñecemento da escritora arxentina María Teresa Andruetto, malia saber que tiña unha ampla obra narrativa e poética, só moi parcialmente publicada en España, foi a través dos seus traballos sobre a promoción da lectura e da escritura entre a infancia e a mocidade, especialmente no ámbito escolar. Con ela, ocorreume o mesmo que co inglés Aidam Chambers: lendo os seus escritos tiña, e teño, a sensación de que as ideas e as prácticas que defendo sobre a promoción da lectura aparecen reflectidas de forma maxistral nos seus textos. Supoño que terían unha sensación semellante todas aquelas persoas ás que me sinto unido (en Galicia, en España, en Latinoamérica)  neste obxectivo fundamental que é a revolución da lectura como vía para unha sociedade democrática.

A obra literaria de María Teresa Andruetto acadou un amplísimo recoñecemento internacional. No ano 2009 obtivo o Premio Iberoamericano SM de Literatura Infantil e Xuvenil e no ano 2012, o Premio Andersen que o IBBY concede cada dous anos. Cando lle foi entregado, pronunciou un discurso que paga moito a pena ler. Quen desexe saber máis sobre ela, encontrará ampla información na Rede (agradecemento especial á imprescindible revista Imaginaria). Tamén na súa propia voz, como podemos ver neste vídeo:

 

A emigración incesante

Mais do que nos toca falar hoxe é do seu Stefano. Non contarei case nada do argumento, que desenvolve un tema esencial tamén na historia de Galicia: a emigración aos países americanos nas primeiras décadas do século XX.

Chega con narrar a situación inicial: nunha aldea do sur de Italia viven Stefano, un  adolescente, e Agnesa, a súa nai viúva. Instalados na pobreza máis extrema, en Stefano agroma a idea de emigrar a América, seguindo os pasos de tantos mozos que abandonaron Italia, e Galicia, nas primeiras décadas do século pasado. Ao facer dezaseis anos, Stefano, xunto con outros mozos da bisbarra, embarca rumbo a Bos Aires.

Canta vida pode conter unha novela que non chega nin as cen páxinas! Ao lermos Stefano, é inevitable lembrar a metáfora do iceberg, que adoita atribuírse a Hemingway. En esencia, dino que toda boa novela é como un iceberg. O que lemos son só as 2/5 partes visibles, mais por baixo da superficie ocúltanse as 3/5 partes restantes, a gran masa de xeo que sostén todo o conxunto.

Esta idea adquire sentido pleno na novela de María Teresa Andruetto. Por debaixo dun texto que combina fragmentos de aparencia documental con outros de intenso lirismo, discorre un poderoso río subterráneo que alimenta os múltiples camiños que a novela nos ofrece.

Está, por riba doutros, o drama da emigración. A pobreza, a inxusta estrutura social, o atraso… As causas que forzaron a emigrar a Arxentina a un gran número de persoas do sur de Italia, de Grecia,  de Galicia e Asturias, así como a xudeus dos países da Europa do este. As persoas que forman as raíces da Arxentina actual, onde os apelidos da poboación reflicten e lembran as terras de orixe.

(Vídeo sobre a emigración a Arxentina. É a primeira parte de tres. As outras dúas, aquí e aquí)

Disto, e da dura loita pola supervivencia no país de adopción, é do que nos fala a novela de Mª Teresa Andruetto. A autora faino do xeito en aparencia máis sinxelo: narrando a historia dunha vida, que se erixe en paradigma de moitas outras. Un tema da maior vixencia nesta Europa que ergue valados mortíferos para conter o imparable: a fuxida da pobreza e a ansia dunha vida mellor por parte da poboación de tantos países de África.

Stefano: unha alfaia

Stefano, o mozo protagonista, experimenta a dor da marcha, a amargura do desarraigamento, a dura adaptación a un novo país, a unha nova vida. A música, as cancións da terra que deixou e o idioma familiar serán algúns dos seus puntos de apoio na travesía vital. Coñeceremos o seu itinerario sentimental, as súas relacións con Lina e Tersa, ambas insatisfactorias, e o permanente remorso de saber que deixou soa á nai e que nunca volverá vela. E, por riba, a inquietude e o desacougo, a procura obsesiva dunha estabilidade emocional que só chegará cando o azar o decida.

Se a trama é rica en temas e matices, non o é menos a estrutura narrativa que a autora constrúe para contárnola. A novela preséntasenos coma un puzzle, unha sucesión de breves fragmentos nos que se alternan dúas voces narradoras (unha en terceira persoa, omnisciente; outra en primeira persoa, a de Stefano). Fragmentos que ao primeiro non sabemos ben como situar, porque a estrutura temporal non é lineal; mais, aos poucos, imos  adiviñando  os perfís do conxunto. As derradeiras pezas constitúen un final perfecto para esta novela inesquecible. Amargura e lirismo, paixón e tenrura, desarraigamento e amizade, soidade e amor: un xogo de contrastes que enriquece un texto onde non sobra nin a máis pequena palabra. Que gozo, podelo ler!

 

Crónicas da clase obreira

(As viñetas da ilustración pertencen a Ha muerto un hombre
de Kris e Étienne Davodeau. Ponent Mon, 2007)

La mala gente. Una historia de militantes.
Étienne Davodeau (Ponent Mon, 2006)

O meu encontro coa obra de Étienne Davodeau foi no ano 2007. En agosto viaxei á Coruña para ver as exposicións que Viñetas desde o Atlántico organizara para a edición daquel ano. Antes de regresar, mantiven unha conversa con Miguelanxo Prado e pregunteille que autores pagaban de verdade a pena entre os que viñeran aquel ano. Miguelanxo citoume varios nomes, entre eles o da israelí Rutu Modan, mais insistiume en que, de ningún xeito, podía perder a obra de Davodeau.

Eu non o coñecía de nada, xa había algún tempo que desistira de estar ao día de todo canto se publicaba no eido da BD. Mais, fiándome como me fío dos gustos de Miguelanxo, merquei decontado as dúas obras que atopei de Davodeau: La mala gente e Ha muerto un hombre.

Que marabilla! Fiquei fascinado con aqueles dous álbums. O debuxo, en aparencia, non tiña artificio ningún, mais era moi eficaz para contar unhas historias soberbias, planificadas dun xeito admirable. Desde aquel encontro, convertinme en seareiro do autor francés (non son o único), do que fun coñecendo logo outros traballos seus que se publicaron en España: Caída de bici, Lulú, mujer desnuda (en dous álbums), Los ignorantes , El testimonio e a recuperación recente de Rural, citados aquí pola orde en que os fun lendo. Ningún deles me defraudou, nin creo que o fagan os seus traballos futuros.

Dubidei sobre cal daqueles dous primeiros álbums elixir para comentar no blog, pois ambos son excelentes. Axiña me decidín por La mala gente. Una historia de militantes, publicado en Francia no 2005 e en España ao ano seguinte, por Ponent Mon.

Aparentemente, a historia que nos conta esta novela gráfica non pode ser máis sinxela. O propio Étienne Davodeau, convertido en personaxe da súa obra (recurso que utilizará noutras),  decide relatar a historia dos seus pais, xa xubilados, que foron sindicalistas e militantes socialistas desde a década dos cincuenta, nunha bisbarra de Francia profundamente conservadora, con estruturas caciquís e moi marcada pola relixión católica.

Davodeau desexa contar a historia dos seus pais non só pola dimensión afectiva, senón porque nela se reflicten moi ben as loitas que deron lugar ao nacemento dos sindicatos na zona. Un obreiro e unha obreira cunha longa historia de militancia detrás.

Tras convencelos, non sen traballo, para que acepten a proposta, asistimos ás conversas coa nai (Marie-Jo) e co pai (Maurice), por separado. Fillos de obreiros, obrigados a traballar desde os catorce anos. Ela, nunha fábrica de calzado; el, de aprendiz nun taller mecánico. Son os anos cincuenta: as condicións de traballo son duras e, sobre todo no caso de Marie-Jo, non se albisca ningunha perspectiva de mellora.

A finais dos cincuenta chega á zona un cura novo, en teoría para lles axudar aos párrocos da bisbarra. Na práctica, para promover a creación da J.O.C. entre mozos e mozas. Maurice intégrase nun grupo de mozos, Marie-Jo noutro de rapazas. A J.O.C., como tamén sucedeu en España, foi un xermolo da loita sindical.

Para os dous, estes son anos de formación, de descubrir que hai outros horizontes, de decatarse das condicións inxustas en que traballan. En 1962, cando comeza o Concilio Vaticano II e acada significación o movemento dos curas obreiros (que tamén tivo repercusión en España, eu tiven trato con algúns deles), tanto Marie-Jo como Maurice xa son dirixentes de grupos da JOC.

Coñécense en 1965 e casan poucos meses despois. Non se nos conta a súa vida privada, foi unha das condicións que puxeron os pais, pero si a súa loita sindical e política a medida que van adquirindo formación e conciencia de clase. A narración chega ata 1981, ano do triunfo de Françoise Mitterand como presidente da república.

Unha novela gráfica que paga moito a pena ler. Como tamén o merece Ha muerto un hombre, que toma o título dun poema de Paul Éluard (Morreu un home /cuxa única defensa eran / os seus brazos abertos á vida…). Nel nárrase a gran folga que houbo en 1950 na cidade de Brest, a través dos ollos do cineasta René Vautier, que filmou toda a secuencia das loitas obreiras. Dous álbums que se inscriben na corrente de BD que narra historias do movemento obreiro. Étienne Davodeau, un autor que nos ofrece nas súas obras un espello da realidade, un autor que paga a pena seguir.

Os mortos de Spoon River

Antología de Spoon River. Edgar Lee Masters (Bartleby Editores, 2012)


Lin este libro por vez primeira en 1974. cando o publicou Barral Editores na súa colección «Insulae Poetarum». Eu adoitaba mercar os títulos que saían desa colección (este, na libraría Ágora, da Coruña), coñecese ou non o autor, porque me fiaba do criterio editorial  (aquí apareceron José Ángel Valente ou Gil de Biedma) e, tamén, polas portadas que deseñaba Julio Vivas, sempre cun único elemento seriado enchendo todo o espazo.

Non coñecía de nada nin o libro nin o autor, así que o lin sen ningún condicionamento previo. Unha lectura gorentosa, tanto polo tema que o vertebraba como polo ton dos poemas, escritos en versos deliberadamente prosaicos, aínda que mesturados con outros de elevado lirismo. Segundo conta Alberto Girri no prólogo, a Lee Masters impresionáranlle as palabras ditas por Yeats nunha conferencia en Chicago: «escribir como se fala, tan sinxelo coma a máis sinxela prosa, coma un berro do corazón».

Durante estes anos pasados, volvín ao libro de cando en cando. Cada vez que debía tratar na clase a poesía de Celso Emilio Ferreiro, lembraba –e ás veces levábao, para lles ler un ou dous poemas– o libro de Lee Masters. Parecíame que Cemiterio privado está escrito no ronsel desta Antología de Spoon River, aínda que non teño ningún dato que me permita aseguralo.

Agora sei que houbo unha edición en Cátedra, en 1993, mais nese tempo non tiven noticia dela.  Hai uns meses, cando Bartleby Editores publicou a edición completa da Antología de Spoon River, o libro do que quero falar hoxe, merqueino decontado, sobre todo ao constatar polo grosor que algo estraño sucedía coa edición que eu posuía (a de Barral ten 118 páxinas, mentres que a de Bartleby ten 375).

A comparación permitiume comprobar que a edición de Barral era incompleta: unha escolma da Antología! Son moitos os poemas novos que ten estoutra edición, que ademais ofrece -en letra diminuta, iso si- as versións orixinais en inglés. Velaquí unha imprescindible entrevista con Jaime Priede, o responsable da edición de Bartleby, que ademais recita varios dos poemas:

Todos, todos dormen no outeiro

Lendo os prólogos de Alberto Girri e Jaime Priede (moi breves, ambos os dous) e buscando enlaces xeitosos pola Rede para incluílos nesta anotación, souben moitos datos, que antes descoñecía, sobre o autor e o libro.

Edgar Lee Masters (1868-1950), aínda que é autor doutras obras que os críticos cualifican de mediocres, acertou a escribir este libro memorable (a edición orixinal é de 1915). Dis que en EEUU é o libro de poesía máis lido, imprescindible no ámbito educativo,  e del hai múltiples adaptacións teatrais (non me estraña, o libro é o tal para iso), e cancións, e mesmo un grupo de rock chamado Spoon River Band. E souben tamén que a vila de Spoon River non existe; é unha creación de Lee Masters a partir de dúas ou tres vilas do Medio Oeste que coñecía ben.

Describir o libro é sinxelo. Ábrese cun poema, «O outeiro» («The Hill»), onde se nos ofrece unha visión xeral do cemiterio de Spoon River (All, all are sleeping on the hill). A seguir, o que atopamos é unha sucesión de poemas encabezados todos polo nome dunha persoa. O contido do poema é sempre unha reflexión desa persoa sobre algúns feitos significativos da súa vida. Coma se, ao pasearmos polo medio das tumbas, fósemos escoitando as voces da xente que alí está enterrada. Velaquí dúas mostras:

OLLIE MCGEE
¿Os habéis fijado en un hombre mustio y cabizbajo
que deambula por el pueblo?
Es mi marido, que con secreta crueldad,
nunca confesada, me robó juventud y belleza.
Hasta que, llena de arrugas y con los dientes amarillos,
perdida la dignidad y de vergüenza humillada,
me bajaron a esta tumba.
¿Y qué creéis que le roe a mi marido por dentro?
¡La cara de la que fui y la otra que hizo de mí!
Las dos le están llevando al sitio donde yazgo.
Logro mi venganza después de muerta.
A.D. BLOOD
Si ustedes en el pueblo pensaron que fue buena obra la mía,
yo que cerré las tabernas y prohibí los juegos de cartas
y que traje a la vieja Daisy Faser ante el Juez Arnett,
en una de tantas cruzadas para purgar a la gente de su pecado;
¿por qué dejan que Dora, la hija de la sombrerera,
y el indigno hijo de Benjamín Pantier
noche a noche hagan de mi tumba almohada sacrílega?

Aínda que nunha primeira lectura poden parecernos voces illadas, non tardamos en descubrir que unhas fan referencia ás outras (nas vilas, todo o mundo se coñece), algunhas veces con agarimo, outras con xenreira e desprezo. Deste xeito, vaise tecendo unha especie de «comedia humana» onde calquera de nós se pode ver reflectido. Pois os sentimentos, as paixóns, as vivencias, as miserias… son universais. E, libres xa de convencionalismos sociais, os mortos teñen toda a liberdade do mundo para contar as súas verdades.

Na Rede, hai múltiples comentarios sobre este libro, case sempre acompañados por uns poucos poemas que os exemplifiquen. Mergullarse na súa lectura é toda unha experiencia, dou fe. Paga a pena facelo!

Fahrenheit 451: a película

Fahrenheit 451 (1966) de François Truffaut


Na entrada anterior, escribín sobre a novela de Ray Bradbury. Na da hoxe, tentarei achegarme ao filme que François Truffaut fixo en 1966 a partir do texto de Bradbury.

François Truffaut é un dos máis destacados membros do que se chamou a  nouvelle vague, un movemento que revolucionou a linguaxe cinematográfica, primeiro co seu labor crítico a través da revista Cahiers du Cinema e máis tarde coas súas películas. Dese grupo saíron algúns dos grandes nomes do cine francés e mundial da segunda metade do século XX: Jean Luc Godard, Louis Malle, Claude Chabrol, Eric Rhomer ou Jacques Rivette, ademais do propio Truffaut. Os da nouvelle vague opoñíanse ao cine que eles chamaban «dos vellos» e partían dun postulados que están moi ben recollidos neste documental:

(A segunda parte deste documental sobre a nouvelle vague pode verse aquí)

Dos filmes destes directores, os que viviamos en España só puidemos coñecer os escasos títulos que a censura deixaba pasar. Algúns estreáronse no cine comercial, outros circularon polas salas de «arte e ensaio» e uns poucos máis polos circuítos dos cineclubs. Ese foi o meu caso, polo menos. Dos restantes (case todos os de Godard, por exemplo) tiven que me conformar coas completas análises, acompañadas de ben fotogramas, que lía na revista Film Ideal.

De Truffaut puiden ver sen problemas unha boa parte do seu cine, aínda que películas como Jules et Jim só circularon no ámbito restrinxido do «arte e ensaio».  Fahrenheit 451, que era a súa quinta película (antes xa fixera marabillas como Os catrocentos golpes ou Jules et Jim), estreouse sen problemas en 1966, o mesmo ano en que se realizou. De todo o grupo da nouvelle vague, Truffaut era o meu realizador favorito. Velaquí unha moi boa introdución ás súas películas:

Non lembro onde a vin por vez primeira, seguramente en Xixón. O que si sei é que en anos posteriores tiven a fortuna de vela varias veces máis, en cines de reestrea ou nalgunha sesión de cineclub (mesmo me tocou facer a presentación dela, nun ciclo que se proxectou na sala da Compañía de María, na Coruña). Nos últimos tempos, grazas ao DVD, puiden vela algunha vez máis, na súa versión orixinal, que nos permite recuperar as voces de Oskar Werner e Julie Christie, os dous actores principais. E recuperar tamén os créditos iniciais, resoltos sen ningunha palabra na pantalla, en coherencia coa sociedade sen textos que se nos vai presentar.

Non é nada estraño que Truffaut reparase no libro de Bradbury, por razóns que el mesmo explica:

Filmes-libros, libros-filmes, tal é a engranaxe da miña vida, xa que o meu amor xemelgo polos libros e polos filmes me levou a rodar Jules et Jim, homenaxe a un libro en particular, e tamén Fahrenheit 451, que os engloba a todos.

O paso dos anos nótaselle á película só no superficial, como son os elementos externos da sociedade futura onde suceden os feitos, moi superados polo que existe na actualidade (coma tal, as pantallas da televisión nas paredes). Acertadamente, Truffaut prescinde dalgúns deses elementos  presentes na novela (coma tal, o Sabuxo Mecánico) para centrarse no esencial: a figura de Montag, o personaxe protagonista, e a súa toma de conciencia, iniciada grazas á relación con Clarisse, a desconcertante veciña que lle cuestiona os seus principios máis básicos. As conversas con ela, así como as que mantén con Beatty, o seu xefe, son esenciais no desenvolvemento da historia.

Así, do Montag fiel cumpridor do labor represivo que como bombeiro lle corresponde cumprir pasamos ao Montag que descobre a fascinación da lectura e dos libros (‹sinto que detrás de cada libro hai unha persoa que me fala›).  Rouba algúns exemplares en cada unha das queimas de libros nas que participa e acaba por cuestionar o seu traballo e o modelo de sociedade. Convértese nunha persoa subversiva, perseguida polos que foron os seus compañeiros, que para salvar a vida debe fuxir e internarse no máis profundo dos bosques, tal como lle indicara a veciña.

Alí descobre que non está só, que aquel é o «bosque das persoas-libro», onde vive unha comunidade de persoas obstinadas na transmisión oral das grandes obras da humanidade. Esa é a comunidade na que se acabará integrando Montag.

Trátase dun filme admirable, que recolle o esencial do texto de Bradbury, tal como podemos ver no vídeo anterior. Tanto a novela como a película, malia os anos transcorridos desde a súa creación, teñen moito que nos dicir ás persoas destes primeiros anos do século XXI. A defensa da lectura e da creación, o papel esencial do lector, a importancia da arte e de todo o que convencionalmente chamamos «as humanidades»… E, xaora, o perigo que supón calquera goberno que tente condicionar e restrinxir a liberdade das persoas, ben sexa con métodos violentos ou persuasivos. Na España de 2014, sobran exemplos para ilustrar estes métodos.

Fahrenheit 451: o libro

Fahrenheit 451. Ray Bradbury (1953)


Sei que lin este libro mediada a década dos sesenta (do pasado século, xaora), mais non consigo lembrar o ano concreto. Seguramente foi no 1966 ou 67, coincidindo coa estrea da película de Truffaut, da que falarei na próxima entrada do blog. A edición si que a lembro: era da editorial Plaza&Janés, nunha colección de libros baratos que, se non lembro mal, custaban 25 pesetas. Os “irmáns maiores” eran os da colección Reno, mais eses xa custaban 50 pesetas. Merqueino na de «Junor», en Vilalba, durante unhas vacacións de verán, iso si que tamén o teño na memoria.

Era o primeiro libro que lía de Ray Bradbury. Poucos anos despois, xa no final da década, comezarían a venderse en España os libros da Editorial Minotauro, que fundara en Bos Aires o galego Francisco Porrúa, o mesmo que editaría os Cien años de soledad de García Márquez, o Rayuela de Cortázar ou O Hobbit e O Señor dos Aneis de Tolkien.

Minotauro, especializada en bos libros de ciencia ficción, foi unha marabilla para persoas coma min, que daquela era un entusiasta dela. Unha colección que se inaugurara en 1955, precisamente con outra novela de Ray Bradbury, Crónicas Marcianas, con prólogo de J. L. Borges (desta novela extraordinaria, hai tamén edición galega en Xerais). En Minotauro lin outras de Bradbury (El hombre ilustrado, Las doradas manzanas del sol…), e tamén títulos inesquecibles como Hacedor de estrellas de Olaf Stapledon, Soy leyenda de Richard Matheson ou La naranja mecánica de Anthony Burgess.

“Queimar era un pracer.”

Así comeza Fahrenheit 451, que Ray Bradbury (1920-2012) escribiu no ano 1953, nos anos en que os Estados Unidos vivían a represión da “caza de bruxas” do infame senador McCarthy. O propio Bradbury, nun texto imprescindible (“A lume vivo”) que se inclúe como introdución nalgunhas edicións do libro (por exemplo, na edición galega de Xerais, con tradución de Mª Magdalena Fernández Pérez) explica cal foi a xénese desta novela, tan afastada dos parámetros oficiais da ciencia ficción.

En realidade, aínda que nos seus libros empregue os recursos da ciencia ficción, os libros de Bradbury achégannos a temas que estaban de actualidade no seu tempo e que, en boa medida, seguen a estalo nestes primeiros anos do século XXI. Tal ocorre con Fahrenheit 451, unha fábula sobre a importancia da liberdade, sobre os perigos da manipulación social e da alienación tecnolóxica, sobre a opresión que nos chega desde o poder… E, sobre todo, unha defensa afervoada da cultura, dos libros e da lectura, de necesidade que temos as persoas de soñar, de que nos conten historias. E da rebeldía, como exemplifica a cita de Juan Ramón Juménez que abre o libro: «Se che dan papel raiado, escribe pola outra cara.»

A trama desta novela imprescindible xa é coñecida dabondo. Transcorre nunha sociedade futura onde a lectura está prohibida. Montag é un xefe dos bombeiros encargados de queimar os libros. Un día, cando se dispón a queimar os que descubriran na casa dunha anciá, colle algúns deles e gárdaos para si. Está intrigado, quere saber que hai neses
pequenos obxectos tan importantes para algunhas persoas. Leos, ás agachadas, e reincide máis veces, ata quedar atrapado nas redes da lectura. Converterase entón nun ilegal, perseguido polos que foran os seus compaéiros, forzado a fuxir se quere salvar a súa vida.

A queima de libros é máis ca unha metáfora. Temos na historia exemplos dabondo para comprobarmos que as sociedades totalitarias odian os libros (ou certa clase de libros) e fan canto sexa necesario para prohibilos ou para destruílos. Tamén para queimalos: aí están os exemplo da Alemaña de Hitler, do Chile de Pinochet e da Arxentina da Junta Militar ou da España de Franco (tremenda!, a foto da queima de libros na Coruña que Manuel Rivas coloca ao inicio do seu Os libros arden mal).

Hai moitos máis fíos neste libro, quen queira afondar nel pode facelo neste enlace, nestoutro ou noutro máis. E hai un final sorprendente e marabilloso, que pon unha raiola de esperanza no panorama opresivo que preside o libro. Un final que levou, entre outras realizacións, á creación do Proyecto Fahrenheit 451 (as persoas libro) por parte da Escuela de Escritores, unha iniciativa moi estimable, da que estes dous vídeos son unha mostra: