Agustín Fernández Paz: «Tivemos unha infancia castradora: a represión ía máis alá da política, como en ‘Non hai noite tan longa’». Entrevista de Montse Dopico

Praza Pública publicou unha entrevista de Montse Dopico con Agustín Fernández Paz na que fala dos seus libros: Non hai noite tan longa, Fantasmas de luz,Noite de voraces sombras, Corredores de sombras entre outros.

 

«Hai unha vontade explícita de baleirar de contido o autogoberno e a cultura»

 
Agustín Fernández Pazrecolleu hai só uns días o premio da Asociación Galega de Editores á mellor obra de fición do ano por Non hai noite tan longa, e xa a está a traballar na que será a súa próxima novela. En pouco tempo chegará tamén ás librarías a súa obra As fronteiras do medo, só uns meses despois de publicarse Fantasmas de luz. Por algo é considerado un dos nosos escritores máis prolíficos, ademais dun dos máis recoñecidos e respetados polo seu compromiso coa lingua, a cultura e o ensino.

En que está traballando agora?

Pois estou na fase de documentación dunha nova novela, ambientada entre os anos 61 a 69. O certo é que quedei abraiado ao lembrar todo o que pasou nesa década. Desde a independencia das nacións africanas, ata a carreira espacial, a loita polos dereitos civís en Estados Unidos, a primavera de Praga, o maio do 68…. Agora fáltame atopar datos concretos sobre música e outras cousas que quero introducir. Non me fío da miña memoria: prefiro sempre enchouparme da época, do contexto, antes de escribir. Iso  axúdame a darlle verosimilitude ao que conto.

Daquela decantouse pola mesma xeración da que fala en Non hai noite tan longa: a dos que foron novos nos 60.

Non exactamente. Na nova novela haberá un rapaz que vive coa súa familia nunha cidade pequena, e que no ano 61 terá só 4 anos. Esta familia realiza unha actividade clandestina, polo que teño que documentarme tamén sobre iso, supoño que a través dos arquivos do PC.

En Non hai noite tan longa Gabriel enfróntase ao pasado da súa familia, republicana e anarquista. Como o facía a protagonista deNoite de voraces sombras, cos seus tíos galeguistas represaliados…

Si, tamén en Corredores de sombra a protagonista investiga o pasado da súa familia. Toda familia é única. Todas as familias felices parécense unhas a outras, pero cada familia infeliz ten un motivo especial para sentirse desgraciada, di Tolstoi en Anna Karenina. É normal que eu volva aos anos 50-60 porque son parte da miña vida.

A verdadeira protagonista de Non hai noite tan longa é, porén, a miseria moral daquela sociedade.Corredores de sombra fora presentada tamén como un thriller moral, con elementos de novela negra, coma esta.

Non teño ánimos para escribir un ensaio, e a novela permíteme tratar con maior liberdade os temas dos que quero falar. E unha cuestión que sempre me interesou moito é a sensación de estafa que ten a miña xeración. Porque tivemos unha infancia e unha mocidade moi castradora. No ámbito cultural, eu vin agora películas de Godard que non puiden ver de mozo, e escoitei cancións que non puiden escoitar entón porque estaban censuradas. Na sexualidade a represión imposta pola Igrexa católica era moi forte… A represión ía máis alá da política, estendíase á vida cotiá, e iso é o que quixen contar na novela.

Exemplos desa miseria moral son os pais de Berta, que obrigan a súa filla violada a calar. Ou o pobo que lle dá as costas ao pai de Gabriel, encarcerado por un delito que non cometera. A imaxe que nos dá dos 60 é dura e crítica. Nada que ver coa idea de apertura que se nos quixo transmitir sobre a época de Fraga comoministro de Información e Turismo.

Eses exemplos que escollín eran suficientes para contar o que quería. Pero na realidade foi moito peor. É  certo que os anos 40 e 50 foran peores. Nos 60 e 70 mellorou o nivel de vida, chegou o turismo… pero non debemos esquecer os estados de excepción dos 60, por exemplo, ou a censura, ou que as últimas condenas a morte se produciron pouco antes de morrer Franco. Foi unha época poliédrica, na que ao lado da loita obreira e estudantil, ou os cambios na Igrexa, se mantiña unha represión ás veces máis sutil e ás veces igual que a anterior. Os 60 non foron uns anos felices de liberdade como se nos quixo facer crer. Ao lado da música, da televisión, dos pantalóns de campá e dos guateques seguía a represión.

Hai un tema que trata moito nas súas novelas, que é o medo e a súa forza sobre as persoas. Só que desta volta non son medos infantís nin adolescentes. Neste libro, ademais, o único elemento fantástico é a pantasma do pai que se lle aparece a Gabriel.

O meu próximo libro, que acaba de saír pero aínda non está distribuído, titúlase As fronteiras do medo. Pero estes son medos literarios, os medos atávicos que temos os seres humanos. Os medos de Lovecraft ou Poe. Os medos de Non hai noite tan longa son distintos, porque parten da realidade e non da fantasía. É certo que me gusta mesturar nas novelas realidade e fantasía. E que nesta o elemento fantástico é esa aparición, que non queda claro se é unha pantasma ou unha proxección da mala conciencia de Gabriel, que deixara a súa familia.

Na novela asistimos ao proceso de reconciliación de Gabriel consigo mesmo, e dalgún xeito coa súa vila, non si?

Si consigo mesmo, a través da asunción do que é e de onde vén. Volve achegarase a súa irmá, e tamén á súa sobriña. Eu non diría que se reconcilia co seu pobo. Si é certo que admite que houbo xente que, polo contexto que lle tocou vivir, actuou de forma mesquiña e covarde. Xa ten unha idade na que é quen de mirar con máis indulxencia todo o que pasou. Decátase de que houbo xente que consentiu, e tamén xente que resistiu como puido…

Milucha simboliza a muller que foi quen de superar a represión sexual imposta polo réxime. A irmá de Gabriel procura a liberdade ao seu xeito. É habitual que nas súas novelas as mulleres non se comporten como mandan os roles tradicionais.  

Teño moitas protagonistas femininas, que desenvolven roles afastados dos tradicionais, si. É unha mostra da miña simpatía coas reivindicacións das mulleres, ademais dun reflexo da propia realidade: en No corazón do bosque o pai está en paro e é amo de casa. Iso era se cadra menos habitual que cando escribín o libro, pero agora pasa máis.

A novela opón dous tempos: os anos 60 e o 2002. Con que obxectivo?

Pois mostrar como moitas cousas que ocorren agora teñen as súas raíces nos anos 60. Só hai que mirar os apelidos do poder político e financieiro, e fixarse nas coincidencias. Son os descendentes dos que xa eran a mesma elite nos anos 50. Non é casualidade que presentase a Fonsito como director dun banco, nin que mostrase a connivencia da súa familia co franquismo. Daquela época veñen as fosas dos represaliados, ou os bebés roubados…, e moitas outras cousas, para ben e para mal.

Nalgunhas cousas si houbo unha regresión respecto á súa xeración. Como mostra a reforma laboral. Non teñen tamén sensación de estafa respecto da actualidade?

Diso falo precisamente en Fantasmas de luz, o libro que publiquei despois de Non hai noite tan longa, aínda que o escribira antes. A reforma laboral supón unha marcha acelerada cara ao século XIX, unha regresión nos dereitos conquistados con tanto esforzo. Nos 60-70 estabamos mellor, pero tampouco hai que esquecer toda a emigración que houbo a Europa entón. Ou que CC.OO. era ilegal. E si que continúa esa sensación de estafa e frustración. Se miramos por exemplo ao ensino. Toda a vida pelexando por unha escola diferente, e agora hai que volver empezar, coma no mito de Sísifo. Diminúe o profesorado, eliminan a atención á diversidade, sobrecargan aos docentes, meten máis alumnos por aula… Pero nunca hai que perder a esperanza, porque a nosa desesperanza é o que queren os que pretenden someternos. Na foto da portada de Non hai noite tan longa sae Rosa Parks. Martin Luther King escribiu sobre ela. O Movemento polos Dereitos Civís dos Estados Unidos ten aínda moito que ensinarnos: a defensa firme dos propios dereitos, sen violencia…

En Fantasmas de luz homenaxea o cinema, coma en Amor de quince anos, Marylin. E fala de exclusión social, coma en O meu nome é Skywalker. Por que?

Pois tanto Fantasmas de luz coma O meu nome é Skywalker partiron dun conto que escribín para un libro do IGADI, Invisible. É o que nos trae a globalización neoliberal: exclusión, desigualdade. En Amor de quince anos xa tratei o tema do cinema, pero agora é máis evidente. Cada libro é un mundo, e eu non escribo cun plan determinado. Pero si hai conexións entre eles, claro.

Acaba de recoller o premio da Asociación Galega de Editores á mellor obra de fición do ano. Non deben quedar moitos premios literarios que non gañase. Só rexeitou o Premio da Cultura Galega como un xeito de protesta contra a política lingüística e cultural do Goberno. Parece que o tempo lle deu a razón máis aínda, non si?

Os premios sempre son importantes. O da escrita é un oficio solitario, e os premios son un recoñecemento que axuda a ter máis lectores e máis visibilidade. O da Asociación Galega de Editores veu ademais alén de distincións segundo a idade dos lectores. Non hai noite tan longa podería estar nunha colección de xuvenil: eu non o escribín dunha maneira distinta. O que pasa é que parte dos lectores seguen a ter prexuízos sobre a literatura infantil e xuvenil. En canto aos premios, algo de recoñecemento polo meu traballo haberá, pero tamén hai unha parte de sorte, de azar. O Premio da Cultura Galega rexeiteino polo que xa se sabe, e agora xa non hai nin Consellaría de Cultura. O que hai é unha vontade explícita de baleirar de contido a autonomía, o autogoberno, o que teña que ver coa nosa cultura e a nosa identidade. A batalla tan teimuda do goberno contra a lingua fai que se perciba con desconfianza a cultura: que se nos vexa como sospeitosos. E isto é o contrario do que debería pasar. Todo produto cultural de calidade, -e aquí témolos como en calquera outro país,- tería que ser apoiado, como fan en Islandia…