Nunca é tarde para lembrar

A caixa de música (Music Box. Constantin Costa-Gavras, 1989)

Xa é tarde para evitar o que pasou, mais nunca é tarde para lembrar o que pasou.

Estas palabras inesquecibles, ditas pola avogada que a protagoniza, pertencen á película A caixa de música, que Costa-Gavras realizou en 1989 pero que podería estar filmada onte mesmo, porque a súa actualidade é total.

Costa-Gavras é o director de películas que ficaron para sempre na memoria de moitas persoas, desde Missing (sobre o golpe de estado en Chile) ata Amén (sobre o silencio do Vaticano ante o xenocidio nazi), pasando por Estado de sitio, Z, O camiño da traizón, Sección Especial ou O capital, que puidemos ver hai pouco nos cines.

Non lembro cando vin por vez primeira A caixa de música. Sei que non foi no cine, así que debeu de ser na televisión ou nun vídeo alugado. O que si lembro ben é que a merquei en DVD en canto puiden e que, desde aquela, volvina ver en varias ocasións. É unha película que me fascina, se cadra pola claridade coa que me interpela, coa que nos interpela a todos.

Non quero estragarlle a película a ninguén, así que só contarei aquí o imprescindible. A protagonista, interpretada por Jessica Lange, é unha influente avogada de New York . O seu pai, un exiliado húngaro, é un activista coñecido polas súas actividades anticomunistas. Un día, desde a fiscalía, infórmano de que Hungría pediu a súa extradición por ser  un criminal de guerra, membro do Partido da Cruz Frechada, un dos grupos de ideoloxía nazi que, durante a 2ª Guerra Mundial, mataran moita xente en Budapest (por certo, nesta páxina de visión imprescindible, está moi ben contado o que sucedeu en Hungría, que en boa medida explica a deriva cara á extrema dereita do goberno actual).

O pai négao todo, alega que é unha campaña do goberno húngaro contra el e o grupo de activistas do que forma parte. A filla asume a súa defensa (paga a pena ler esta análise desde a perspectiva do dereito). Nas sesións da vista, a través das testemuñas dos superviventes daqueles anos, as sospeitas comezan a aniñar dentro dela. Aínda así, consegue que o pai sexa declarado inocente e non se permita a extradición. Mais a verdade terrible acabará por desvelárselle nunha posterior visita a Budapest, dun xeito inesperado.

Por que me afecta tanto esta película? Pois porque sinto que, en realidade, está a falar de todas aquelas sociedades nas que se tenta sepultar o pasado para que non se coñeza, nun deliberado exercicio de desmemoria. Como ocorre en España.

As xeracións máis novas descoñecen en grande medida ese pasado, saben moito máis do acontecido na Alemaña nazi. A guerra civil e a posguerra son feridas que non deixan de supurar, malia as voces interesadas que se refiren a elas como un pasado xa esquecido. Pero non se pode esquecer o que non se soubo previamente, son realidades que só se poderán superar logo dunha información veraz sobre todo o que ocorreu. Como di un dos personaxes de Noite de voraces sombras, «debes coñecer que pasou aqueles anos para que nunca se repita, e tamén para honrar a memoria de tantos soños rotos».

Mais non é só a mocidade. Eu, e a xente da miña xeración e das posteriores, medramos e vivimos ignorando aspectos esenciais do noso pasado. Só nos últimos anos comeza a se producir o imprescindible proceso de recuperación da memoria histórica. Agora coñecemos a realidade dos campos de concentración que funcionaron na posguerra. Agora sabemos que tamén aquí, como en Chile ou en Arxentina, houbo roubos de bebés para dalos en acollida a familias do réxime vencedor. Agora, coma no desxeo ao que aludo de xeito metafórico nas miñas novelas, empezamos a saber de tanto sufrimento e de tanta dor como se nos ocultou.

E tamén sabemos das resistencias e da obsesión por esquecer ou terxivesar o pasado que aínda aniñan nun amplo sector da nosa sociedade, asentado firmemente nos baseamentos do franquismo, malia a capa de verniz democrático que, se se rasca unha miguiña, desaparece con facilidade. A miña novela Corredores de sombra ten isto como tema central.

Mais, como moi ben escribiu a checa Mónica Zgustova, «Non se pode vivir plenamente a propia liberdade sen coñecer o pasado, que deu forma ao que somos. Nunca a ignorancia e a evasión poden ser guías axeitadas do presente.»

A película completa pode verse na Rede:

108 anos sen Verne

(Imaxe: monumento ao Capitán Nemo, en Cesantes, na Ría de Vigo. Atlántico Diario)

O inesquecible Jules Verne finou en Amiens o 24 de marzo de 1905, á idade de 77 anos. Xa que logo, hoxe hai 108 anos que nos deixou o escritor que alimentou as miñas fantasías infantís, na Vilalba dos anos cincuenta, o home que escribiu algunhas das novelas que, aínda hoxe, sigo a reler cada certo tempo. Case todas as miñas preferidas coinciden coas que había na humilde biblioteca d0 meu pai: As aventuras do Capitán Hatteras, A illa misteriosa, Viaxe ao centro da Terra, Os fillos do Capitán Grant, …

En novembro de 2012, a petición de Teresa Colomer, desenvolvín no portal Gretel, da Universidade Autónoma de Barcelona, unha conversa literaria coas persoas que cursaban on line o Master en Literatura Infantil e Xuvenil que cada ano ofertan en Gretel.

O foro formaba parte do “Programa de Lectura de Clásicos” e, durante o mes e medio que se prolongou a lectura, desenvolvín unha interesantísima conversa coas persoas matriculadas, a maior parte de países latinoamericanos, sobre o libro que eu propuxera previamente: A illa misteriosa, a gran novela de Verne.

Unha parte do texto inicial que preparei está publicado na web de Gretel, pode lerse aquí. Dos outros textos que escribín sobre cada unha das tres partes do libro, así como do texto de reflexión final, rescato aquí algúns breves anacos:

(…) A novela está escrita en 1874, e Verne sitúa os acontecementos da trama no ano 1865; é dicir, só nove anos antes. Quen agora a lemos, persoas do século XXI, percibimos a historia como moi afastada no tempo, mais para os seus contemporáneos –os mozos e os adultos que a lían por entregas—eran acontecementos moi próximos.

En boa medida, os obxectivos de Verne e de Hetzel, o seu editor, facían necesario que isto fose así. Na novela xogan un papel moi importante os coñecementos de xeoloxía, química ou metalurxia que o enxeñeiro Ciro Smith levará á práctica na illa, imprescindibles para transformar a vida dos náufragos e achegala aos avances materiais da civilización. E os coñecementos do enxeñeiro eran os máis avanzados que se empregaban na época de Verne.

Para documentarse a conciencia, Verne pasou moitas horas estudando estes procesos industriais e frecuentando as fábricas que os utilizaban. Nunha das cartas dirixidas ao editor podemos ler isto: «Polo de agora, todo vai sobre rodas. Pero paso a vida con profesores de química e en fábricas de produtos químicos, onde boto na roupa unhas manchas cuxa limpeza penso cobrarlle á editorial. Porque A illa misteriosa vai ser unha novela química.»(…)

A historia do Capitán Nemo que se conta no capítulo 16 da terceira parte deu lugar a unha nova polémica entre Verne e o editor. Nun principio, Nemo era un polaco que odiaba os rusos; polas presións, acabou sendo un hindú que odiaba os ingleses. Na versión orixinal, Nemo morría exclamando “Independencia!”. Foi Hetzel quen forzou o cambio, facéndolle exclamar ese “Deus e patria” que Nemo, apátrida e partidario dos movementos de liberación dos países colonizados, nunca pronunciaría. Un Capitán Nemo sobre o que Verne escribe isto en Vinte mil leguas de viaxe submarina:

«Durante moitos anos visitou todos os océanos dun polo ao outro. Paria do universo habitado, recolleu neses mundos descoñecidos tesouros admirables. Os millóns perdidos na badía de Vigo en 1702 polos galeóns españois fornecéronlle unha mina inesgotable de riquezas, da cal dispuxo anonimamente en favor dos pobos que combatían pola súa independencia.»

Na miña novela Noite de voraces sombras, que transcorre en parte na Illa de San Simón, fago referencia á proposta de Méndez Ferrín: cambiarlle o nome á Ponte de Rande por Ponte do Capitán Nemo. Abofé que sería unha extraordinaria homenaxe a Jules Verne e aos seus personaxes de ficción!

 

 

Sempre The Kinks!

You really got me (1964) / Waterloo Sunset (1968)/ Lola (1970)

Unha vez máis,  regreso á decada dos sesenta para lembrar aquí outro dos grupos que me entusiasmaban daquela, e que aínda hoxe sigo a escoitar con agrado: The Kinks. E con el a Ray Davies, ese xenio da música que foi o seu líder e o compositor da meirande parte dos temas que gravaron.

A primeira e inesquecible canción que lles escoitei foi You really got me. Gravárona no 1964, así que eu debín escoitala en 1965, supoño que na Universidad Laboral. Daquela eu tiña dezasete anos e, como varios dos meus amigos, estaba abducido pola música dos grupos que nos chegaban do Reino Unido desde Liverpool ou desde Londres, como era o caso de The Kinks.

A quen non vivise a época, élle difícil comprender as dificultades que tiñamos para acceder á música que nos gustaba. Case ninguén tiña tocadiscos, así que só nos quedaban os programas musicais da radio e a audición, unha vez e mais outra, dos escasos discos que circulaban entre nós. Supoño que alguén tiña aquel primeiro EP de The Kinks, porque lembro escoitalo repetidas veces. Hoxe, case cincuenta anos despois e malia as imperfeccións do son, segue a entusiasmarme. Como esquecer a voz de Ray Davies e o riff da guitarra que tan famoso se fixo?

En 1966 viñeron tocar a Madrid, á Sala Yulia. Gardo por algures (hoxe non o dei atopado!) un exemplar da revista Fonorama onde viña unha crónica da única actuación do grupo. De tantas veces que a lin, cheguei a saber de memoria o listado das cancións que tocaran!

Desde aquela fun seguindo a evolución do grupo (e tamén as versións en castelán que facían algúns conxuntos, como Los Salvajes ou Lone Star) , que axiña abandonou as cancións directas e sinxelas para pasar a temas máis elaborados, con letras de maior complexidade, moitas veces críticas cos costumes e o conservadorismo da sociedade británica.

O primeiro disco deles que tiven de meu foi un EP onde o tema principal era a magnífica Waterloo Sunset. Estabamos no ano 1968.

Dous anos despois publicaron o que quizais foi o seu meirande éxito comercial, Lola. E logo seguiron a gravar disco tras disco, ata separárense no 1996. Hai dous ou tres anos, despois de intervir non lembro onde, os organizadores obsequiáronme con un dos últimos discos da banda, sabedores do meu aprecio por ela. Ben que llelo agradecín! God save The Kinks!

Tres poemas para o 21 de marzo

(A fotografía desta entrada -o rio dos Novos, en decembro- é da autoría de Inmaculada Reino)

Hoxe, 21 de marzo, celebramos o Día Mundial da Poesía. Un bo motivo para publicar aquí algúns deses poemas que, por unha razón ou por outra, me atraeron desde a primeira vez que os lin. Hai tanto onde elixir! Mais quedo só con tres, ha haber ocasións no futuro para compartir algúns máis.

O primeiro halles gustar ben ás nais e aos pais que teñan algún fillo pequeno. Escribiuno Wislawa Szymborska, a extraordinaria poeta polaca que levou o Premio Nobel no ano 2006, traducida hai pouco ao galego. Pertence ao seu libro Instante (Igitur, 2004) e reprodúzoo na tradución ao castelán de Gerardo Beltrán e Abel Murcia Soriano:

UNA NIÑITA TIRA DEL MANTEL

Desde hace más de un año se está en este mundo,

y en este mundo no todo se ha examinado

y puesto bajo control.

 

Ahora a prueba están las cosas

que no pueden moverse solas.

 

Hay que ayudarlas en eso,

correrlas, empujarlas,

cogerlas de un lugar y trasladarlas.

 

No todas quieren, por ejemplo el armario,

la cómoda, la inflexible pared, la mesa.

 

Pero ya el mantel sobre la testaruda mesa

–si se lo agarra bien de las orillas—

muestra disposición al viaje.

 

Y sobre el mantel los vasos, los platitos,

una jarrita con leche, cucharitas y un tazón

hasta tiemblan de ganas.

 

Muy interesante,

qué movimiento elegirán

cuando ya se agiten en el borde:

¿recorrido por el techo?

¿vuelo alrededor de la lámpara?

¿salto a la ventana y de ahí a un árbol?

 

El señor Newton no tiene aún nada que ver con eso.

Que mire desde el cielo y agite los brazos.

 

Esa prueba tiene que hacerse.

Y se hará.

 

O segundo é un poema de amor, da autoría de Olga Novo, poeta nada no lugar de Vilarmao (A Pobra do Brollón), pertencente ao seu libro Nós nus (Xerais, 1997):

 

OS LÍQUIDOS ÍNTIMOS

Coa miña pel podes facer enxertos nas mazairas.

algunhas conservan alongados os nomes que gravei a navalladas

tódalas tardes ó volver da escola.

 

acostumada a tirar dun poema como por un becerro cando se lle ven as patas,

cando xa non se está en idade de medrar

toda maduración require un desgarro de tendóns,

entón é cando corren polo meu peito

rabaños de cabras

que non se dirixen a ningunha parte,

suben as paredes desde as que te vexo,

arrancan coa lingua o pasto mentres te vas.

 

o tacto dos teus violíns faime chorar terriblemente.

 

case non podo soportar que as túas mans me acariñen

como a lá dos xerseis que me facía miña nai cando era nena.

 

pero coa miña pel,

coa miña pel podes facer enxertos nas mazairas.

 

(quen o precise, ten aquí a tradución ao castelán)

 

O terceiro poema é do inmenso poeta irlandés William Butler Yeats, Premio Nobel no ano 1923. Trátase dunha das súas composicións máis coñecidas, «O poeta desexa os panos do ceo». Reprodúzoo aquí na tradución de Plácido R. Castro, incluída no volume Poesía inglesa e francesa vertida ao galego, publicado en Bos Aires en 1949, nos anos do exilio, e reeditado en 2004 por Galaxia.

O POETA DESEXA OS PANOS DO CEO

Se eu tivese eses panos bordados do ceo,

Traballados con luces de ouro e de prata,

Eses panos azules, e foscos, e escuros,

Os da noite, e o día, e a media claridade,

Eu tendería os panos debaixo dos teus pés:

Mais como son tan pobre só teño os meus soños;

Tendín estes meus soños debaixo dos teus pés;

Camiña docemente, que andas sobre os meus soños.

 

(O poema orixinal e mais unha tradución ao castelán, poden lerse aquí)

 

A Casa Pequena, no país de Arnoia

(Todos os collages que aparecen nesta entrada son da autoria de Pepe Barro)

Arnoia, Arnoia, de Xosé Luís Méndez Ferrín (Edicións Xerais, 1985)

Lembro ben a primeira vez que lin Arnoia, Arnoia, ese lóstrego fascinante que iluminou o ceo de 1985. Daquela, a literatura xuvenil aínda padecía moitos dos prexuízos que logo foi conseguindo vencer (outros aínda seguen aí, teimudos). Que Xosé Luís Méndez Ferrín, o autor de Percival, Crónica de nós ou Amor de Artur,  escribise unha novela que se dirixía principalmente aos lectores mozos, sen rebaixar para nada o alto nivel de calidade dos seus libros anteriores, foi unha gozosa sorpresa. Ademais, Edicións Xerais fixo unha edición do libro insólita no noso contexto, cunha alta calidade material e de deseño, que se completaba cuns arriscados e suxestivos collages, da autoría de Pepe Barro. Foi unha festa, ler aquela marabilla.

De feito, o meu aprecio por este libro levoume a incluílo na miña novela Aire negro, onde xoga un papel de certa relevancia na relación entre a protagonista, Laura Novo, e Carlos, o profesor de Historia do que ela andaba namorada.

En 1988 escribín un breve libro titulado 28 libros da literatura infantil e xuvenil galega. Nel ofrecía unha selección de case trinta títulos salientables, elixidos de entre a feble oferta editorial daqueles anos. Un deles, xaora, era Arnoia, Arnoia. Rescato agora aquí algúns anacos do texto que escribín daquela:

«Que hai en Arnoia, Arnoia que xustifique tantas loanzas? En primeiro lugar, estamos ante dunha novela de aventuras na que se mesturan personaxes e ambientes que nos remiten a outros libros (ou películas, ou cómics) que xa forman parte da mitoloxía específica do xénero.

«En segundo lugar, estamos diante dunha novela de carácter iniciático, que se axusta á perfección ao esquema que define esta clase de relatos: un protagonista situado na terra de ninguén da adolescencia que emprende unha viaxe polo mundo adiante, durante a cal terá que se enfrontar a unha serie de probas e perigos. A súa superación contribuirá decisivamente á súa formación como persoa, de xeito que ao final da viaxe o protagonista aparece transformado polas experiencias vividas.

«En terceiro lugar, estamos diante dunha peza máis dese puzzle que Méndez Ferrín vai construíndo devagar, libro a libro, e que remite a un universo propio, coa liberación de Tagen Ata como pano de fondo, que xa ten a consistencia doutros mundos literarios como Yoknapatawpha, Macondo ou Rexión.

«O libro ábrese coa detención de Nmogadah, o mozo de 16 anos que protagoniza a historia. Mais el non é un mozo calquera: é un Príncipe Segredo e na súa man brilla a estrela Libredón, símbolo da liberdade. Na cadea coñece a Mestre Lionel, un castrón que ten a facultade de se comunicar por medio do pensamento. Ambos os dous foxen da cadea e emprenden unha longa viaxe «na procura da Casa Pequena, no país de Arnoia».

«No decurso desa viaxe vivirán unha serie de aventuras que, de querelo o autor, podería prolongarse máis e máis. O encontro cos Leabertkolm, onde Nmogadah derrota ao fero guerreiro que bota lume polo seu único ollo. A estancia no bosque de Brocelianda, onde atopa a espada Milmanda e ve a estatua de alabastro de Calpurnia Abana, a moza da que namorará. A procura de Brandaberis, nas cidades do deserto, para aprender a sabedoría das oito palabras retorneadas. A captura por parte dos Grou, raza de ananos que furan a terra na procura da Trabe de Ouro, e a posterior rebelión dos escravos da mina, se cadra o episodio máis intenso do libro. A navegación por un mar de morte, que remata co mozo e o castrón vencidos polos piratas e abandonados nun bote na mar alta. O rapto por parte de Lira Mascato, unha aguia xigante que os leva aos dominios de Calpurnia Abana, que resulta ser unha muller vampiro…

«E, por último, a chegada á Taberna da Galiana, na que se abren as tres Portas do Regreso. Nmogadah traspasa unha delas, para descubrir que «ao abrir a porta só había un grande espello. O espello do armario do meu cuarto (…) Lembrei que aquela mesma mañá de primavera eu cumpría os dezasete anos e que non había tal regreso a Arnoia porque non houbera Arnoia endexamais (…) Deixaba eu de ser un Príncipe Segredo, igual que todos os mociños que se ollan no espello do seu cuarto a mañá do día espantoso que fan dezasete anos».

«A aventura, así contada, dinos ben pouco. En Arnoia, Arnoia hai que se mergullar deica o fondo no texto, inzado de referencias a moitas outras narracións. Por citar as máis evidentes, atopamos múltiples ecos de Tolkien (tan admirado por Ferrín), da materia de Bretaña, de H. P. Lovecraft, das novelas e películas de piratas, de Álvaro Cunqueiro e de Vicente Risco, de Robert Howard, (o creador de Conan, o bárbaro), d’As mil e unha noites… Todo un mundo mitolóxico e fantástico, e cargado de simbolismo, como sabemos ben quen amamos esa literatura.

«Que doado é deixarse levar pola engaiolante prosa de Ferrín, dacabalo entre a épica e a poesía, capaz de nos transportar en breves liñas aos máis diversos espazos, e dunha beleza tan cortante coma o gume da máxica espada Milmanda.»

Veño de reler a novela estes días pasados, na vella edición de 1985. Unha lectura que me permitiu comprobar que a novela gañou co paso dos anos. Non é nada estraño que o propio Ferrín a recomendase hai pouco nunha súa visita ao cárcere de Pereiro de Aguiar. Aínda que a edición actual non teña a beleza formal da primeira, o texto garda a mesma maxia que descubrín naquel afastado 1985.