As uvas da ira

The Grapes Of Wrath (John Ford, 1940)

Non lembro a primeira vez que vin As uvas da ira. Sei que non foi no cine, senón na pantalla da televisión, nos anos en que había só as dúas canles de TVE. Impresionoume, é imposible ficar indiferente diante desta película. Daquela aínda non lera a novela en que se basea, un texto extraordinario. Escrita por John Steinbeck en 1939, John Ford realizou o filme en 1940. Os dous conseguiron que a familia Joad, a cerna do relato, quedase para sempre como paradigma dos males que trouxo a Gran Depresión dos anos trinta.

Aló van máis de setenta anos! E, non obstante, a película parece feita onte mesmo, non hai máis que reparar no que nela se conta: desafiuzamentos de familias ás que os bancos deixan sen casa e sen terras; as longas ringleiras de parados, a pobreza e a fame; a emigración como alternativa; a cobiza dos empresarios, a pagar salarios de miseria amparándose na moita xente que precisa traballar; a solidariedade entre os que nada que teñen, a loita dos explotados por conseguir unha sociedade máis xusta… As imaxes da fotógrafa Dorothea Lange amosan ben a amargura daqueles anos.

Volvín ver a película hai tempo, cando saíu en vídeo. Logo, o DVD permitiume vela restaurada e en versión orixinal. E hai pouco tempo, durante os meses en que escribín Fantasmas de luz, volvina ver varias veces, formou parte da miña documentación básica para ese libro.

A novela é magnífica, mais a película é inesquecible: as súas imaxes quédannos gravadas no cerebro e no corazón. Un filme de denuncia, unha historia que se ve con emoción; John Ford era un xenio contando historias que chegasen a todo o mundo. Por riba, aquí contou cuns actores extraordinarios, de Henry Fonda a John Carradine, pasando por Jane Darwell, a que será para sempre Ma Joad, a nai que terma da familia toda. A que, no plano final con que remata o filme, pronuncia estas palabras de rebeldía e esperanza:

 Nunca poderán acabar con nós, nin esmagarnos.

Sempre sairemos adiante, porque nosoutros somos o pobo.


Hai uns anos, publicouse en castelán Los vagabundos de la cosecha, un libro que recolle as reportaxes periodísticas que Steinbeck publicou durante os anos trinta, e que lle serviron de base para novelar a epopea daqueles campesiños que, tras o crack de Wall Street de 1929, a sociedade expulsaba coma se fosen obxectos inservibles. E o gran Woody Guthrie dedicoulle unha canción a Tom Joad, o personaxe ao que lle dá vida Henry Fonda.

Á vista dos dramas sociais que estamos a vivir na actualidade, como consecuencia da cobiza sen límites do sistema financeiro e da submisión do poder político ante as poutas dos poderes económicos, urxe reivindicar esta película extraordinaria. Se alguén le isto e aínda non a viu, que non deixe pasar moitas máis horas sen facelo.

Un engadido: días despois de publicar este post, recibo un texto excelente sobre As uvas da ira, da autoría de Martin Pawley. Velaquí: “A pobreza e o éxodo. Os camiños da vida“.

Keep On Running

Keep On Running  (The Spencer Davies Group, 1965)

Era unha tarde do mes de setembro do ano 1965 ou 66. En Vilalba, nas vacacións, xuntarámonos varios amigos na casa do Paco do Simón. O Paco tiña parentes emigrados en Francia, e trouxéranlle algúns discos dos que aquí non se atopaban. Os discos eran Eps, daqueles que tiñan catro cancións. Lembro que había un de Johnny Halliday, outro de Silvie Vartan, outro de Roberto Carlos coa canción Quero que vá tudo por inferno… Mais o que puxemos unha e outra vez, sen cansarmos de escoitalo, era un EP dun grupo do que eu nunca oíra falar: o Spencer Davies Group.

A canción destacada daquel EP era Keep On Running, que soou e soou ata que chegou a hora de marcharmos. Que marabilla! Eu daquela non sabía que, malia o nome, o auténtico líder do grupo era un mozo de dezaseis anos dotado dunha voz que lembraba a dos cantantes negros de soul: Steve Winwood.

O grupo tivo outros éxitos, como Somebody Help Me e, sobre todo, Gimme Some Lovin’, unha canción irresistible. Duraron pouco xuntos, porque Steve axiña marchou para formar Traffic. E, despois de seis ou sete discos magníficos, Steve Winwood formou con Eric Clapton aquel grupo fugaz, Blind Faith, que só gravou un disco (memorable, e cunha portada polémica) no ano 1969. De alí en diante seguiu en solitario, ata a actualidade.

Dentro de nada, a canción fará os cincuenta anos. Nunca cansei de escoitala. E, aínda hoxe, póñoa de cando en vez, para revivir a emoción daquela tarde da miña mocidade.

 

Carta a unha mestra

Carta a una maestra. Alumnos de la escuela de Barbiana. Nova Terra, 1970

Lin este libro na Coruña, no ano 1972. Tras regresar de Barcelona, estaba facendo os estudos de mestre na Escola de Maxisterio. Entre algúns e algunhas de nós, circulaban unha serie de libros que non tiña nada que ver co que dabamos nas clases. En España agromaba unha nova conciencia sobre a escola e o traballo de educar; nós participabamos dela, e había uns poucos libros que a alimentaban. Lembro, tal como me veñen á memoria, títulos como Pedagogía del oprimido (Paulo Freire), La escuela ha muerto (Everett Reimer), Los métodos naturales (Célestin Freinet), algúns de Jean Piaget e outros que desenvolvían as teorías desescolarizadoras de Ivan Illich e experiencias coma a de Summerhill ou os traballos do Movimento di Cooperazione Educativa (MCE) italiano.

Entre aqueles libros que liamos e discutiamos con paixón, había un de redacción moi sinxela que conseguiu remexernos por dentro e, no meu caso, influíu intensamente no xeito de entender o labor dun mestre. Chamábase Carta a una maestra e estaba escrito por oito mozos dunha escola unitaria italiana, a de Barbiana, unha aldea de montaña da diocese de Florencia. Quen promovera a súa escrita fora un cura, Lorenzo Milani, destinado alí como párroco e que dedicou os seus esforzos a lles dar clase aos nenos da aldea. O libro publicouse en 1967, e a editorial Nova Terra, de orientación relixiosa progresista, traduciuno ao castelán en 1970. Esa primeira edición é a que merquei e a que conservo coma ouro en pano. Sei que houbo ben edicións posteriores, mais descoñezo se segue comercialmente vivo.

Lorenzo Milani cos alumnos de Barbiana

Lorenzo Milani cos alumnos de Barbiana

A realidade que o libro denunciaba era a da Italia dos anos sesenta. Mais nós sabiamos que tamén nos servía para a realidade galega, pois do que falaba era dun sistema educativo que deixaba fóra unha boa parte do alumnado, cun sistema de selección baseado nos exames e nas notas. Un sistema que «segregaba e reproducía», por dicilo cos termos que logo definiu o sociólogo Pierre Bordieu.

Abro o libro e, no seu interior, bato cunhas follas escritas na caligrafía minúscula que eu tiña daquela; as follas onde hai algo máis de corenta anos fun anotando as reflexións que me provocaba a lectura, así como algunhas citas textuais, entre as que están estas que copio aquí:

Vós dicides que suspendedes só os cretinos e os apáticos. Daquela, sostedes que Deus fai nacer os cretinos e os apáticos na casa dos pobres. Mais Deus non comete estes desaires co pobres. É máis probable que sexades vós quen os cometedes.

Coñecer os fillos dos pobres e amar a política é todo un. Non é posible amar a criaturas marcadas por leis inxustas, e non desexar leis mellores (…) E nestes tempos, ¿como queredes amar, se non é coa política, ou co sindicato, ou coa escola? Xa non é o tempo das esmolas, senón o das opcións.

28 apolíticos + 3 fascistas = 31 fascistas.

O profesor apolítico pasa a ser un dos 411.000 parvos útiles que o amo armou con actas e carnés de notas.

A auténtica cultura consiste en dúas cousas: pertencer á masa e dominar a linguaxe. Unha escola que selecciona, destrúe a cultura. Aos pobres, prívaos do medio de expresión. Aos ricos, prívaos do coñecemento das cousas.

«Os custodios do facho apagado.» Cantas veces non reflexionei sobre esta definición dos ensinantes que facían no libro! Os mestres e mestras que naqueles anos soñabamos con cambiar o mundo desde as aulas debémoslle moito a Carta a una maestra; un libro que, á vista do retroceso que se está a perpetrar no noso sistema educativo, volve cobrar amarga actualidade. Que ben o soubo reflectir EL ROTO na viñeta publicada en EL PAÍS do pasado 26 de outubro!

Grupo Salvaxe

The Wild Bunch (Sam Packinpah, 1969)

Vin por primeira vez esta película un sábado do mes de marzo de 1970, no cine Novedades de Barcelona, unha sala de estrea que xa non existe. Volvina ver dous ou tres días máis tarde, e recunquei na seguinte fin de semana, na compaña dunha boa amiga coruñesa. Moi poucas veces experimentara tal entusiasmo por un filme, era raro saír dunha sala tan fascinado e conmovido, coa conciencia de que acababa de asistir a unha proxección que nunca podería esquecer.

O desexo de vela unha vez e mais outra obedecía tamén ao feito de que, nuns tempos onde non había vídeo nin nada semellante, quería deixala ben fixada na memoria. Por fortuna, pouco tempo despois, a revista Film Ideal editou un número dobre onde viña o guión completo da película de Sam Peckimpah. Alí estaba a posibilidade de reler os diálogos e revivir as escenas a través deles. Por certo, onde metería eu esta revista que non a dou atopado?

Naquelas datas eu non vira aínda as anteriores películas de Peckimpah (Duelo en la Alta Sierra e Mayor Dundee), mais non perdín ningunha de todas as que viñeron despois: La balada de Cable Hogue, Perros de paja, La huida ou Pat Garrett & Billy the Kid, co «Knockin’ on Heaven’s Door» de Bob Dylan como pano de fondo.

Por que me segue a fascinar Grupo Salvaxe? Andan pola Rede numerosas análises desta película, para quen desexe coñecer as múltiples facetas que garda. Pola miña parte, direi que visualmente me parece unha marabilla, que consegue unir violencia e lirismo nunha mesma secuencia, que os actores fan un traballo excepcional (William Holden e Esnest Borgnine son inesquecibles), que reflicte un xeito de entender a vida, onde a amizade e a lealdade son esenciais, que aborda os grandes temas (a vellez, a morte, o amor, o destino…) cun enfoque orixinal…

Como esquecer algunhas escenas? Os nenos xogando a meter un alacrán nun formigueiro e, cando o animal xa sucumba, prenderlle lume a todo. A despedida que lle fan ao grupo na aldea mexicana, mentres soa “La Golondrina”. A camiñada que se pode ver no vídeo que precede estas liñas, cando toman a decisión de liberar o seu compañeiro preso, malia seren conscientes de que son os seus pasos derradeiros e só os agarda a morte… E, xaora, as secuencias dos enfrontamentos inicial e final.

E hai diálogos que acabaron sendo míticos para min, como aquel en que, durante unha discusión, Pike (W. Holden) lle di a Dutch (E. Borgnine): «Dei a miña palabra!» E Dutch responde, con paixón: «A palabra non importa. O que importa é a quen se lle dá!»

Que sorte, podérmola ver en versión orixinal! A edición en DVD inclúe, ademais, os anacos que a censura (da ditadura ou da produtora, non sei ben) nos impediu coñecer no seu momento. Hai películas que un non cansa de ver;Grupo Salvaxe é unha delas.

¡A sangre y fuego!

Para falar deste tebeo debo retroceder ata un domingo do mes de xuño do ano 1956. Eu teño nove anos e, logo de asistir á misa das doce, chamada “a dos nenos” porque entrabamos ás once e media e tiñamos media hora previa de catecismo, reúnome con outros rapaces ao pé da pravia, a árbore senlleira que hai no centro da vila. Achegámonos ao escaparate de Gaioso, que está alí ao pé, e vemos algo que nos esperta o maior devezo: o caderno inaugural de El Capitán Trueno, co título «¡A sangre y fuego!» e cunha portada moi superior ás habituais en tebeos semellantes. Custa 1,25 pesetas, e eu teño esa cantidade no meu peto. Así que, sen pensalo máis, entro no comercio e pido un exemplar.

Aínda lembro hoxe a emoción de telo nas mans, de ulilo, de follealo con coidado para non engurralo… Foi o primeiro encontro cuns personaxes que acabarían por seren coma da familia: o Capitán Trueno, Goliath, Crispín, os tres cos roles moi definidos desde as primeiras páxinas. Uns guións orixinais (tardei moito en saber que eran obra de Víctor Mora, militante do clandestino PSUC) e uns debuxos de gran expresividade, da autoría de alguén que asinaba como Ambrós. Unha marabilla no ermo daqueles anos!

Como durante unha primeira etapa tivo unha periodicidade quincenal, funme amañando para mercar cada un dos novos cadernos, que me permitiron familiarizarme co mundo deste heroe. A presenza de Sigrid, princesa de Thule, a que será a dama, namorada na distancia, do Capitán; a loita contra tiranos que oprimen a poboación e merecen ser castigados, o encontro co mago Morgano e a posibilidade de se desprazaren a terras distantes no globo aerostático que o mago deseñara, a fascinante galería de antagonistas… A serie non tardou en pasar a semanal, e a súa adquisición fíxose máis difícil para un neno coma min (por riba, o prezo subiu a 1,50 pta. a partir do nº 55). E seguila con fidelidade tornouse imposible cando, ante o éxito rotundo, a editorial Bruguera decidiu sacar, ademais dos caderniños apaisados, outros de formato vertical baixo o título El Capitán Trueno Extra, máis caros e con aventuras independentes das da historia principal.

Non conservo aquel primeiro número mercado na de Gaioso, os exemplares da miña infancia non sobreviviron a tantos traslados. Mais, nos primeiros anos noventa, publicouse unha boa edición facsímil da serie, e así puiden recuperar moitas sensacións daquelas primeiras lecturas. É un fenómeno ben curioso! Ao reler as páxinas, veñen á memoria as sensacións que me provocaron no seu día e que fun lembrando a medida que avanzaba na lectura.

Escuso dicir que o Capitán Trueno pasou a ser un dos meus pesonaxes favoritos. Farteime de inventar e debuxar cómics onde el era o protagonista, pois non me saía nada mal a súa figura.

Anos despois, influído polas lecturas que facía daquela, escribín un texto teórico —Análise formal e temático de El Capitán Trueno, no 1972– e un ensaio crítico —Liquidemos al Capitán Trueno, en 1979— que nunca cheguei a publicar. E ben que me alegro porque, para os anos en que apareceu, era unha creación moi estimable. Outra cousa é o xuízo que nos mereza ollado desde a perspectiva de hoxe. Pero iso xa non encaixa neste blog.