«Ardalén»: excepcional e inesgotable

Ardalén, de Miguelanxo Prado (2012)

«É este vento, o Ardalén, que vén do outro lado do océano, chega cargado de recordos doutras vidas… doutras mortes. Hai quen, coma ti, se enchoupa como esponxa deses recordos alleos.»

Pido desculpas, porque vou incumprir unha das regras que me impuxen na primeira entrada deste blog (Intencións). Alí prometín non falar de obras actuais, senón das que me foron marcando ao longo da vida. Mais hoxe fago unha excepción. E fágoa porque son moi escasas as ocasións en que un se atopa ante unha obra de arte absoluta, como é o Ardalén que Miguelanxo Prado vén de publicar, no orixinal galego e na tradución ao castelán.

Coñezo bastante ben a historia dos cómics e sei que, xa desde os primeiros anos apareceron obras senlleiras (chega con dicir que Little Nemo in Slumberland, de Winsor McCay, que Google vén de homenaxear hai pouco, é de 1905). E sei que nestas últimas décadas apareceron obras extraordinarias, cada unha no seu estilo: desde Maus (1991) de Art Spiegelman ata Watchmen (1987) de Alan Moore e Dave Gibbons, pasando por Trazo de xiz (1992) de Miguelanxo Prado.

Mais Ardalén é outra cousa, representa un salto cualitativo que sitúa a linguaxe da banda deseñada nunha nova dimensión. No mesmo xeito que hai novelas e películas que marcan un antes e un despois na historia da literatura ou do cine (e penso n’O Proceso de Kafka ou no Cidadán Kane de Welles) tamén Ardalén o fai no ámbito da novela gráfica.

Non afirmo isto pola calidade plástica das imaxes, dunha beleza fascinante, tanto que nos seguirían abraiando se os textos estivesen en finés ou en suahili. Coñecendo a mestría de MAP e os álbums anteriores da súa traxectoria, un xa agarda subir un chanzo máis en cada nova obra.

Ademais do anterior, onde creo que MAP consegue un resultado excepcional é na estrutura da historia que nos conta e no manexo do material narrativo. En Ardalén vánsenos presentando retallos da historia dunhas vidas, de xeito que cada un nos ofrece un anaco que nos permite ir configurando o marco dun relato complexo onde a fantasía e a realidade camiñan á par e se enguedellan dun xeito progresivo, a medida que imos descubrindo as múltiples capas e reviravoltas que a historia encerra.

Como na Comala de Pedro Páramo, coa que ten máis dun punto de contacto, tampouco aquí nada é o que parece. Os breves e iluminadores flash backs, así como os variados documentos “obxectivos” que se ofrecen (entrevistas, expedientes de depuración, sentenzas xudiciais, pasaxes de barco, informacións meteorolóxicas, curiosidades científicas…), permítennos ir configurando o cadro completo, se é que iso é posible nunha obra que descobre máis e máis detalles en cada nova lectura.

Sería certo dicir que Ardalén é unha indagación sobre a memoria, sobre a certeza de que ela é quen nos configura, sobre as lembranzas e os esquecementos… Mais sería incompleto, porque esta novela gráfica contén personaxes inesquecibles (Sabela, Fidel, Celia, Rosalía…), cada un coa súa historia e coa súa visión do mundo, cada un coma un río que acaba confluíndo no río principal. Non é un ensaio, é unha narración encarnada nesas vidas.

A historia transcorre nunha aldea, nas montañas do sur de Lugo, o lugar a onde chega Sabela, unha muller de cidade, na procura dalgún rastro do seu avó materno. Nada contarei aquí desta narración que, desde ese centro do mundo, se vai expandindo no tempo ata abranguer todo o século XX e no espazo, coa presenza dos países da emigración galega, como Cuba ou Venezuela. Quen desexe saber máis, ten lugares dabondo para se informar.

O que quero salientar é unha verdade esencial. A idea de que só se é universal desde a asunción decidida das propias raíces é clave en Ardalén. Unha narración profundamente galega, que percorre a nosa historia, que fala mesmo da diglosia profunda que padeceu a lingua, convértese nunha obra que ha chegar ao corazón de calquera persoa, por moi afastado que sexa o país onde viva. Porque fala da vida e dos sentimentos e paixóns que todos compartimos, e cousas así non saben de fronteiras.

Poderiamos seguir indefinidamente, dá mágoa parármonos aquí, cando queda todo por dicir desta obra inesgotable. A importancia da paisaxe, deses montes outonizos de luz fría, tan distinta da luz dos portos do Caribe. A soberbia planificación das páxinas e o uso admirable das elipses narrativas. As delicadas transicións entre a realidade e as lembranzas, ou entre o real e o fantástico. E as baleas, esas baleas inmensas que cantan entre os eucaliptos e voan maxestosas cada vez que sopra o Ardalén… Esas baleas!

 

AMPLIACIÓN (29-3-2013): En Sermos Galiza aparece unha moi boa entrevista con MAP, logo de que Ardalén recibise o premio das librarías ao mellor álbum editado en España no 2012.

 

Para ler en días de tristeza

Como José Ángel Valente é inesgotable,  como ten un poema axeitado para calquera circunstancia da vida, copio hoxe aquí un dos moitos que acabei aprendendo de memoria sen querer. Trátase dun poema dedicado á alegría, un texto axeitado para ler neses días en que a tristeza vén onda nós e nos envolve, tal como acontece coa néboa nalgúns destes días invernais. Un texto para lembrar que sempre hai días mellores agardándonos. O poema titúlase «De luz menos amarga», e pertence ao seu libro La memoria y los signos (1966).

 

 

De luz menos amarga

Dónde estás tú, pregunto, en qué resquicio

de nuestra vida vives, hecha

de luz menos amarga que nosotros.

 

Tú no tienes lugar

que no te sea propio

ni don acaso recibimos

que no te pertenezca.

 

Mas fuera inútil

buscarte sólo por ti misma

(a ti que en todo puedes darte),

perseguirte en las múltiples

formas vacías y fugaces

que por ansia de ti

el corazón precario te atribuye.

 

Como si acaso fueses

evasión o huída y no cimiento,

testimonio, razón

de cuanto, inmerecidamente, a veces

toma forma en nosotros y se cumple.

 

De luz menos amarga,

pero no de materia diferente

a nuestra desesperación o nuestros sueños,

dónde estás tú, pregunto,

tan próxima y difícil,

áspera, pura, inagotable, súbita

alegría.

 

 

As falanxes da Orde Negra

Las falanges del Orden Negro, de Pierre Christin e Enki Bilal

Entre 1975 e 1983, o guionista francés Pierre Christin e o debuxante bosníaco Enki Bilal elaboraron un conxunto de álbums de forte contido político, agrupados co título «Lendas de hoxe», todos eles de moi alta calidade. As Falanxes da Orde Negra  (1979) é un deses álbums.

Eu lino por entregas no ano 1982, na revista Vértigo, que era mensual e que só durou doce números. Daquela, os amantes do cómic, non dabamos mercado tantas revistas como apareceran desde a morte de Franco (Totem, Blue Jeans, Comix Internacional, 1984, Cimoc, El Víbora, Cairo…). Vértigo tivo a desgraza de aparecer nun tempo en que os lectores xa non dabamos para máis.

Fiquei fascinado con aquela obra. Eu xa coñecía outros traballos da parella Christin-Bilal, pero aquel impresionoume. Por certo: xa era o ano 1982 e o cómic tivo que publicarse co título Los comandos del Orden Negro. Souben do título orixinal, Las falanges…, cando apareceu publicado en álbum, algun tempo despois.

O álbum ábrese cunha secuencia de estrema violencia: unha caravana de vehículos chega a unha vila perdida de Aragón. É de noite e está todo nevado. Os homes que viaxan neles sacan a todas as persoas das casas e asasínanas sen piedade. E logo regan todo con gasolina e queiman a vila.

Algúns días despois, a noticia chega ata Jefferson Pritchard, un vello xornalista que traballa nun diario de Londres. A acción foi reivindicada por un grupo de extrema dereita que se autodenomina «As Falanxes da Orde Negra». A través de diversos contactos, Pritchard comproba que os membros dese grupo son fascistas significados que participaran na guerra civil española.

Pritchard, que fora membro das Brigadas Internacionais, chama entón aos seus antigos compañeiros, todos eles en postos socialmente relevantes. Nunha xuntanza, deciden impedir os seguintes atentados que preparan as Falanxes da Orde Negra. Isto levaraos a unha persecución por diferentes países europeos, ata culminar no inevitable enfrontamento final.

O guión é dunha riqueza e unha complexidade pouco frecuentes no mundo da banda deseñada. Do mesmo xeito que os guionistas da época dourada de Hollywood conseguían crear historias onde o contido ideolóxico se integraba con fluidez nun relato apaixonante, Pierre Christin logra aquí unha crítica feroz do terrorismo fascista (estamos na Europa dos anos setenta!) e unha meditación sobre as posturas da esquerda ante a violencia, e faino dentro dunha narración fascinante e complexa onde todo encaixa con precisión.

É unha aventura que nos sorprende a cada paso, que nos forza a seguir lendo para coñecer o desenlace, aínda que saibamos desde as primeiras páxinas que a aventura verdadeira está na propia viaxe que os protagonistas emprenden a través de media Europa.

Hai que falar tamén da galería de personaxes. Os nove ex-membros das Brigadas Internacionais, todos de idade avanzada, que deciden darlle unha derradeira oportunidade aos seus ideais de mocidade e levar adiante un plan con máis vontade que preparación, teñen un aire crepuscular que lembra, salvando as distancias, os membros daquel Grupo Salvaxe que tan ben soubo retratar Sam Peckimpah.

E todo isto plasmado nas imaxes que crea Enki Bilal, con viñetas case hiperrealistas, onde está coidado ata o máis pequeno detalle. O traballo coa pluma, co emprego de tramas minuciosas para crear o contraste de luces e sombras, é sobresaliente. E logo está a cor, sempre en tons apagados, como acentuando o carácter sombrío da historia, unha historia que non sería a mesma sen eses rostros nos que o ilustrador consegue concentrar toda a carga emotiva que encerran.

Se alguén se quere facer co álbum, a miña recomendación é unha edición recente de Norma, onde baixo o título Fin de siglo, se reúnen dous dos grandes álbums de Bilal-Christin: Las falanges del Orden Negro e Partida de caza. Ademais, inclúese unha extensa entrevista cos dous autores. O formato é máis reducido, pero paga a pena!

O festín de Babette

O festín de Babette (Babette Gæstebud, 1987), de Gabriel Axel

Vin esta película no ano 1988, nun cine de Salamanca. Un grupo de persoas interesadas na promoción da lectura estabamos a facer un curso na Fundación Germán Sánchez Ruipérez (un curso inesquecible, mais esa é outra historia). Unha noite, uns cantos decidimos ir ao cine, queriamos ver Mujeres al borde un ataque de nervios, da Almodóvar, que se estreaba por aquelas datas. Chegamos alí, e non quedaban entradas. Daquela, decidimos entrar nalgunha das que botaban nas outras salas. Acabamos vendo unha que non me soaba de nada, O festín de Babette, agás que nela traballaba Stéphane Audran, unha actriz que me apaixonaba, especialmente pola serie de filmes de Claude Chabrol que protagonizou naqueles anos (O carniceiro, A muller infiel, A besta debe morrer, O sangue dos outros…).

Cando saín, o mundo transformárase. Que marabilla de película! Rebordábame o entusiasmo, sentíame afortunado por asistir a aquel milagre, por min quedaría a contemplar aquela historia toda a noite. Poucas veces me sentín tan exultante: é ese milagre que producen as obras de arte, que nos revolven por dentro e fican para sempre onda nós.

E que conta O festín de Babette? Baseada nun relato de Isak Dinensen (a extraordinaria escritora danesa, a autora de Memorias de África e doutros relatos memorables), cóntanos unha historia de extrema sinxeleza: Babette, unha celebre cociñeira parisina, ten que fuxir de Francia e refúxiase nunha aldeíña perdida na beiramar danesa. Alí emprégase como criada de dúas anciás, fillas do pastor luterano que deixou marcada a comunidade coa súa prohibición de gozar dos praceres do corpo. Un día, a fortuna achégase a Babette na forma dun billete de lotaría premiado. Co importe do premio, decide organizar un banquete para os escasos habitantes da aldea. E a partir de aquí, non debo contar máis, non está ben estragarlles a función ás persoas que teñen a fortuna de non coñecer aínda esta película. A que agardan?

E logo por que me entusiasma deste xeito O festín de Babette? Por moitas cousas. Entre elas, porque conta unha historia profundamente local, mais tan poderosa que acada unha dimensión universal. Como esquecer os velliños, ao saíren da cea, danzando en roda no medio da neve? E, sobre todo, como esquecer a frase rotunda de Babette, na secuencia máis emotiva da película?: «Un artista nunca é pobre!».


De remate, unha confesión persoal: hai unhas semanas, recibín unha carta do responsable de a contracorriente films, a produtora que vén de distribuír en España a copia restaurada do filme de Gabriel Axel. Un bo amigo contáralle o meu entusiasmo por esta película e pola súa protagonista. E el, aproveitando a estrea no Festival de Donostia, pediulle para min un autógrafo a Stéphane Audran. O autógrafo vén na tarxeta que anuncia o menú co que celebraron a estrea, o mesmo que Babette lles serviu aos paisanos daquela aldea. De todos os pratos, eu devezo polas “Codornices en sarcófago”. Quen as pillara!

Sempre Valente: Punto cero

Punto cero, de José Ángel Valente. Barral Editores, 1972

Punto cero, un libro esencial na miña vida. O exemplar que merquei na libraría Ágora, situada na coruñesa Rego de Auga e hoxe desaparecida, lémbrame o tempo en que o lin por vez primeira: decembro de 1972. Neste libro, publicado por Barral Editores naquela colección rompedora que foi “Insula Poetarum”, José Ángel Valente reunía os sete títulos que publicara ata daquela, e engadíalles ademais un inédito: Treinta y sieta fragmentos.

En anos anteriores, eu xa lera poemas soltos de Valente, en revistas como El Urogallo ou Camp de L’Arpa, así como nalgunhas escolmas como a famosa de J. Mª. Castellet. Mais Punto cero significou o meu encontro coa obra completa do poeta e a posibilidade de lela cronoloxicamente; dalgún xeito, significaba percorrer canda el o camiño que iniciara en 1951.

(José Ángel Valente recita o poema «Fisterra», nun CD editado coa revista Bravú)

E produciuse o milagre. Neste libro que lin, e relín, e analicei polo miúdo, descubrín unha voz poética que expresaba unha visión da vida onde eu me recoñecía ata a dimensión máis fonda. Era coma se alguén escribise o que eu sentía, pero que nunca sería quen de expresar.

Cantos poemas non aprendín de memoria, sen querer, só polo feito de volver a eles unha vez e mais outra! Desde Punto cero, cada novo libro que Valente publicaba convertíase nun acontecimento, pois significaba a oportunidade de percorrer unha etapa máis no camiño que o poeta ía abrindo cos seus versos, tamén en lingua galega, coas Cántigas do Alén. Así foi ata o seu libro derradeiro, o estremecedor e inesquecible Fragmentos de un libro futuro.

Esta edición de 1972, co corvo peteirando na tinta derramada do tinteiro, aparece en varios dos meus libros, nomeadamente nos contos d’O único que queda é o amor. Se abrimos Punto cero pola páxina 179, batemos con este poema de amor insuperable, incluído nun dos seus grandes títulos: La memoria y los signos (1966):

SÉ TÚ MI LÍMITE

Tu cuerpo puede

llenar mi vida,

como puede tu risa

volar el muro opaco

de la tristeza.

 

Una sola palabra tuya quiebra

la ciega soledad en mil pedazos.

 

Si tú acercas tu boca inagotable

hasta la mía bebo

sin cesar la raíz de mi propia existencia.

 

Pero tú ignoras cuánto

la cercanía de tu cuerpo

me hace vivir o cuánto

su distancia me aleja de mí mismo,

me reduce a la sombra.

 

Tú estás, ligera y encendida,

como una antorcha ardiente

en la mitad del mundo.

 

No te alejes jamás.

                                                Los hondos movimientos

de tu naturaleza son

mi sola ley.

                                  Retenme.

Sé tú mi límite.

Y yo la imagen

de mí, feliz, que tú me has dado.