Entrevista de Alberto Ramos en Dioivo. 26 xuño 2012

»Se colectivamente non temos unión, acabaremos sendo invisibles»

Agustín Fernández Paz recibirá este sábado unha homenaxe nacional en Vigo. Este tributo únese á longa lista de recoñecementos que vén de recibir o escritor nos últimos tempos. Dioivo aproveita para publicar unha longa entrevista na que Fernández Paz reflexiona sobre literatura, ensino ou lingua e fala dos seus futuros proxectos. O máis inmediato é a publicación en outono, da man de Xerais, d’O rastro que deixamos, libro que recolle artigos, conferencias e reflexións do autor.

Que sente un ao recibir tantas homenaxes?

A ver, eu tiña avisados a Xabier P. DoCampo e Manuel Bragado de que xa me chegaba. No último ano tiven varias homenaxes en diversos sitios. A verdade, doume por máis que homenaxeado. Agora ocorréuselles montar esta… Obviamente, eu acéptoa. Acéptoa con cariño e con emoción, pero son consciente de que a min me están a coller como cabeza visible para homenaxear a toda unha xeración que xa está de retirada. Eu asumo con gusto e con satisfacción ese papel representativo que me outorgan, pero teño claro que hai moita xente con iguais ou maiores méritos para recibilo, como Bragado ou DoCampo. Eles teñen tantos coma min! Asumo encantado esta homenaxe e quero que sexa o máis agradable posible para todos os que asistan. Por iso, a miña intención é agasallar a todos cun conto inédito. Quero corresponder con algo da miña parte a toda a xente que vaia participar.

De que trata o conto?

O conto estaba feito. Trata dun primeiro amor infantil no que xogo con elementos autobiográficos, mais non é un relato autobiográfico. Hai cousas que son miñas, aínda que o conto sexa imaxinado. É xogar un pouco coa realidade e a ficción

Iso vén sendo a literatura, non?

Efectivamente, iso é a literatura… A min apetecíame ofrecerlles algo aos asistentes. Apetecíame… Só tiña dous contos inéditos e creo que este era o mellor. Vaise facer unha publicación semellante á que se dá nos Premios Xerais. Pero da homenaxe, hei de dicir que non sei moito máis. Non sei que andan a preparar. Non mo queren dicir.

Vén de publicar varios libros nos últimos tempos…

A partir de que me deron a noticia do cancro, vinme na obriga de estar máis tempo na casa. E alí o que fago é ler, escribir e ver moito cine. Entre iso e a medicación, levo todo mellor do que pensaba. En calquera caso, si, veño de publicar varias obras. Fantasmas de Luz, que trata precisamente sobre a crise e sobre o cine. Trata dun proxeccionista que queda sen traballo e que acaba por verse afectado por ese toque dos seres invisibles, deses que están no paro. Tamén publiquei As fronteiras do medo, que vén sendo un libro de terror, sen máis. E publiquei unha revisión de Aire negro, unha novela que xa vira a luz hai anos, pero que agora sae na colección de Narrativa de Xerais cunha portada moi chula de Nosferatu. Tamén vou publicar un libro co que levamos dous anos… Cando sabes que estás fastidiado, tomas as cousas doutro xeito. Hai necesidades que antes non sentía e quixen recompilar moitas cousas que levo escritas en moitos sitios. Conferencias, artigos que apareceron en sitios raros… E pedinlle axuda a Xerais e a Isabel Soto. Acabamos por facer unha selección moi drástica, había moito material e había que escoller. Sairá unha cousa de 200 e pico páxinas. Polo momento restrinxímonos a tres temas. No futuro haberá outros.

Neste primeiro libro, que temas se recollen?

Pois mira, recollo textos autobiográficos nun primeiro apartado que se chama As paisaxes da memoria. Nun segundo apartado fálase do traballo de escritor e chámase O oficio de escribir. O terceiro trátase A patria da lingua, que inclúe algúns traballos sobre lingua e normalización. Eses serán os primeiros temas do libro, que se chamará O rastro que deixamos. O título está tomado dunha novela de Siri Hustvedt. É un nome que recolle moi ben o sentido da obra. É un libro heterodoxo que, ademais, inclúe algo de ficción. É un libro cuxa idea… é esa: o rastro que imos deixando no mundo. Neste primeiro libro, son artigos que tocan cuestións persoais. Si, hai moitos textos con asuntos teóricos, pero encerran sempre cuestións persoais. Os máis abstractos quedaron fóra, para outra ocasión.

Publicou hai pouco As fronteiras do medo, un libro de terror seguindo a estela de Lovecraft. Un libro de terror nestes tempos… Busca competir cos periódicos?

[Risos] Competir non… Sabes quen ten que estar a mil agora? As revistas satíricas. Esas non deben dar feito! A realidade supéraas con moito, xa que todo é unha gran broma. É verdade, é un auténtico conto de terror todo. Vivimos nun terror de verdade e o meu libro pertence ao terror literario. Non deixan de ser relatos nos que se xoga coas convencións do xénero. Pero unha vez que o lector pecha o libro, sabe perfectamente que é un exercicio literario. Non son terrores cotiás… Nin son as angustias cotiás. Eu sempre digo que o terror, o terror-terror, podemos velo en películas como Revolutionary Road, de Sam Mendes. Esa si que é unha película de terror… Ves como te pode presionar unha comunidade ata foderte a vida.

Esa presión vivímola nós tamén?

Claro! Ese é o terror de verdade. O que non nos deixa durmir son os terrores da vida cotiá. Na realidade están os monstros de verdade. O outro? Non deixan de ser monstros literarios.

Deixemos os terrores cotiás. Estou a lembrar unha entrevista con Montse Dopico en Praza na que adiantaba que estaba a escribir un libro sobre os anos 60. Despois de Non hai noite tan longa, outro retorno?

A ver, Non hai noite tan longa é claramente un axuste de contas coa miña xeración. Claramente. Eu estaba a falar da evolución da miña xeración e da estafa social. Sobre esta nova novela… Pois levo varios meses lendo e xa comecei a escribir algo, xa hai páxinas de borrador. Acouteina entre dúas datas moi claras: entre o primeiro voo de Gagarin e o ano 1969, coa chegada á Lúa. A novela vai ser nesas datas. A carreira espacial ten que ver, estou empapado ao respecto. Vai ter que ver coa adolescencia, coa mocidade e haberá moitas outras cousas. Non obstante, non me gusta falar moito dela… Aínda non sei moi ben como vai saír. Teño varias posibilidades e aínda non sei cal delas vai saír. Aínda non teño título! O único que podo dicir é que o meu proxecto de futuro.

Falemos de Fantasmas de Luz, Damián queda sen traballo e no libro desenvólvese ese concepto do parado invisible. Ve ou deixa de ver moitos invisibles nesta cidade, Vigo?

Esa novela parte dun conto que se chamaba precisamenteInvisibles. O relato formaba parte dun libro do IGADI. Nese conto xa tiña o xermolo. Non tiña nada que ver co cine, pero o protagonista quedaba no paro e íase convertendo, paulatinamente, nun home transparente. Moitas veces, nun conto aparece o xermolo e chega un momento en que… Quedas con ganas. Caes na conta de que precisas algo máis. Creaches unha personaxe e hai moito detrás dela. Nun momento dado, aproveitei ese xermolo. Fusioneino coa morte dos cines, dos proxectores e, nese intre, concibín unha homenaxe ao cine. Tamén desenvolvín algo máis ese concepto de transparencia, esa idea de que se colectivamente non temos unión, acabaremos sendo invisibles. Métolle un final épico, que vén sendo o remate de As uvas da ira, de John Ford, Na película hai unha frase: «Nunca poderán acabar con nós, nin esmagarnos, porque nos somos o pobo».

Fainos falla ese final épico? Estamos orfos de épica?

Vai ser a única maneira. O que pasa é que resulta moi difícil falar disto, porque estamos a vivir nunha etapa no que o vello se resiste a morrer e o novo resístese a nacer. Intuímos que o sistema, por pura dimensión física e por sobreexplotación dos recursos, está a chegar a un tope. Todo vai colapsar e non sabemos como. Intuímolo, pero non sabemos. O novo está a nacer tamén, hai xermolos, hai cousas que están a nacer… Hai moitos xermolos dende hai anos… pero non sabemos que vai pasar. Eu non sei se verei ese tempo novo ou non. Estamos ante un cambio de dimensións históricas.

E pillounos a todos cun despiste monumental.

Si, pero é lóxico. Non estou a dicir nada novo… Cando les a xente que escribe sobre isto, todos coinciden en que haberá outra cousa, quizais un sistema máis cooperativo, pero non sabemos como nin con que formas políticas. O que si temos claro é que a forma actual lévanos ao desquite social. Nos bares, cando estás atento, escoitas a xente falar de Bankia, das caixas, de que todos rouban. O malestar social que se palpa é cada vez maior. E cada vez hai máis excluídos, máis deses invisibles que falamos antes. Isto ten que rebentar. Sen dúbida. Como vai rebentar? Cun crack mundial que obrigue a comezar de novo? Mediante unha serie de cambios paulatinos? Non sei.

Non o sabe ninguén.

É que non temos nin idea. Eu leo moito deste tema, pero eu estou coma todo o mundo. Eu falo disto coma calquera… Din que os intelectuais teñen que opinar de todos… Vaia, eu non son intelectual, sonche un narrador. Nun tempo gustoume escribir ensaio, pero prefiro ser narrador. Cada vez que escribo un ensaio, que me piden un, intento por todos os medios adialo de forma inconsciente. Fago mil cousas antes de comezalo, póñome con desgana… Cando escribo narración, todo é distinto. Comezo a escribir e pasan as horas a toda velocidade. Cando escribes narración tamén transmites a túa forma de ver o mundo. Tamén é un xeito moi eficaz.

Volvendo ao dos invisibles. Resulta inevitable falar do paro…

Como non vai ser inevitable?

A nai dunha amiga leva toda a vida sendo profesora. Sempre lles dixo aos rapaces esa máxima tan repetida dos profesores: «Estuda, prepárate para o mañá, para traballar». Unha vez dixérame esa profesora con pesar: «Teño a sensación de levar anos enganando os rapaces sen sabelo». Como é para un docente coma vostede saber que máis do 50% dos seus alumnos dos últimos anos están no paro? Como resulta para un docente poder imaxinar que a metade dos seus alumnos estanse a volver transparentes?

Imos ver… Iso significa darlle unicamente á educación unha dimensión utilitarista. A docencia ten que preparar a unha persoa para desenvolver unha función na vida. Iso é obvio, pero o ensino tamén ten que transmitir outros saberes. Lembro como, nos anos sesenta, aparecera aquela Carta a unha mestra, na escola Barbiana. Nesa carta chamábannos aos mestres «custodios do facho apagado». Xa nos sesenta! Pero o ensino é moito máis. O ensino, en certo xeito, forma a persoa como persoa, prepáraa para loitar con todas as continxencias da vida. Se nos quedamos cunha visión utilitaristas sen máis da docencia… Pois habería que preguntarse que carallo estamos a ensinar! E obvio que moitos saberes están condenados a desaparecer da mente dos alumnos, pero o ensino é moito máis. Deas matemáticas ou deas outra materia, vas transmitir moitísimo. Un profesor transmite moito máis. Esa transmisión é o que queda. Aos meus alumnos non lles vai quedar se Manuel Antonio naceu en Rianxo… Pode que si, pero dá igual… Son outras cousas as que lles van quedar. Esa profesora da que falas ten que pensar niso… É que se non pensa iso é para se suicidar! Ensinar os cabos de Europa é o de menos, pero é fundamental saber dosificar a información, realizar un texto coherente e cohesionado. E cantos licenciados hai por aí que non teñen nin idea? Esas cuestións, esas cousas que transmitimos nas aulas, son básicas. E van valer, cambie o que cambie o mundo. O que hai que se cuestionar non é a escola, non. O que hai que cuestionar é que tipo de escolas temos e queremos. Mira, agora fálase do Ensino 2.0… E iso non é unicamente poñer ordenadores, non pode ser iso… Ti podes poñer os ordenadores que queiras que podes seguir dando un ensino tan atrasado como o que tiñamos antes.

Está desmoralizada logo esta profesora?

As circunstancias actuais non son para menos. Son para desmoralizar e moitísimo. Vemos agresións constantes ao ensino, a súa desvalorización social. Con todo isto, como non sei vai desmoralizar? Non obstante, a profesión do ensinante segue a ser esencial.

Pode haber sensación de que esas agresións son irreversibles, que se van facer e que non teñen amaño.

A curto prazo vainos afectar moito. Que pasa se eu son profesor e tiña 26 alumnos na clase, pero de súpeto teño 34? Queiras ou non queiras, todo vai ir peor. A atención á diversidade vai diminuír. Que queremos? Queremos volver ás clases maxistrais no que o profesor non sabía nin lle importaba se os alumnos entendían ou deixaban de entender? Isto é un retroceso que se vai notar no aumento do mal chamado fracaso escolar. Non obstante, claro que é reversible. Será reversible no momento no que a sociedade volva darlle un valor social ao ensino e á sanidade por riba doutras cousas.

Como foi ler o manifesto do Día das Letras Galegas?

Foi un momento emocionante para min. Foi unha honra que me pediran facer o manifesto.

A metáfora de Otero Pedrayo do «Pombeiro de voares de esperanza» deulle título ao texto…

É unha metáfora moi bonita, eu pillara esa metáfora nun libro sobre Ánxel Casal. Lendo ese libro había unha cita de Pedrayo que dicía iso a raíz do esforzo que se facían na editorial, de onde saín os libros da Xeración Nós. «Pombeiros de Voares de Esperanza». Grande! Metáfora ben bonita!

Hoxe en día temos deses pombeiros? 

A ver, díxeno moitas veces e dígoo outra vez. Repito a frase de Manu Chao: Próxima estación esperanza. É un dos discos que máis me gusta. Esa frase fíxena miña: «Próxima estación esperanza». Se non temos esperanza, vamos ter capacidade de cambiar as cousas? Somos moitos os que temos estas ideas, somos a de dios es cristo polo mundo adiante. Temos moita xente á espera de que se presenten oportunidades para intervir. Eu claro, dedícome a escribir, a min sáenme frases bonitas que xa sei que non valen para moito… pero xa o dicía Novoneyra: «A forza do noso amor non debe ser inútil». Quen nos ía dicir que caería o muro de Berlín no seu día? Quen nos ía dicir que aparecería o 15-M cando nos contaban que os rapaces en Madrid só se dedicaba ao botellón?

Pode pasar de todo? 

De todo. É inesperado, non o podemos albiscar. Se cadra son un inxenuo, non cho sei. Eu só o sei que coma nós pensa moita xente. Somos moitos? Si. Que non temos aínda as ferramentas necesarias? Tamén. Que estamos facendo algo? Dende logo. Se perdemos esperanza, e dicho alguén que está enfermo, que facemos? Darse ao whisky ou algo, escarallarse o fígado e ao carallo. Na medida do posible, temos que facer algo. E estámolo facendo. Subscribíndonos, botando axudas, dicindo o que pensamos. Hai moita xente con ese espírito polo mundo adiante. Moita.

FOTO 1: Fernández Paz, hai un par de semanas en Vigo /MANUEL RÍOS
FOTO 2: Fernández Paz, nunha foto de arquivo da AELG / SANTOS-DÍEZ
FOTO 3: O autor nuha imaxe tirada da web de Xerais.
FOTO 4: O escritor durante a lectura do manifesto do Día das Letras Galegas /SABELA IGLESIAS